Στη λεωφόρο Παουλίστα, στο κέντρο του Σάο Πάολο, δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτές του Κόμματος Εργαζομένων πανηγυρίζουν έξαλλα την επικράτηση του υποψηφίου τους στις εκλογές της 30ής Οκτωβρίου. Αργά το βράδυ, όταν το αποτέλεσμα ήταν πια σίγουρο, η ανακούφιση ήταν το πρώτο συναίσθημα που κυριάρχησε σε όσους ήλπιζαν στην ήττα του Μπολσονάρου. Δεν ήταν μόνο το ισχνό προβάδισμα του 77χρονου πρώην προέδρου που ηλέκτριζε την ατμόσφαιρα, αλλά και οι εξόφθαλμες παρασκηνιακές μεθοδεύσεις τμημάτων του βαθέως κράτους μέχρι και το τελευταίο λεπτό της εκλογικής διαδικασίας.

Ο Μπολσονάρου εξέπεμπε εδώ και μήνες μηνύματα που υπονοούσαν ότι δεν πρόκειται να αποδεχθεί την ήττα του, ιδιαίτερα εάν αυτή ήταν οριακή. Από το 2018 έχει επιδοθεί σε μία εκστρατεία δυσφήμισης του ηλεκτρονικού εκλογικού συστήματος της χώρας απαιτώντας την επιστροφή σε παραδοσιακές, «αναλογικές» μορφές ψηφοφοριών. Σε αυτό το εκλογικό σύστημα αποδίδει την αδυναμία του να επικρατήσει από τον πρώτο γύρο των εκλογών του 2018, παρά το γεγονός ότι ουδέποτε αμφισβητήθηκε η νίκη του στον δεύτερο γύρο. Επιφανείς και μη οπαδοί του καλούν συχνά τον στρατό να παρέμβει ώστε να αποτραπεί κάθε πολιτική που, όπως λένε, ανοίγει τον πόρτα στην είσοδο του κομμουνισμού στη χώρα.

Η ρητορική του Μπολσονάρου υποκρύπτει την εν εξελίξει σύγκρουση του με το πανίσχυρο δικαστικό σύστημα της Βραζιλίας, ιδιαίτερα με τα ανώτατα όργανα που δεν κατάφερε ποτέ να ελέγξει. Το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο απέρριπτε συστηματικά τις αιτιάσεις του περί κλοπής της νίκης του στον πρώτο γύρο του 2018, ενώ εξέδωσε ομόφωνα ένταλμα σύλληψης κατά υποψηφίου του κόμματός του, που καλούσε δημόσια σε πράξεις βίας ενάντια σε στελέχη του δικαστικού συστήματος και υποστήριζε την κατάργηση του Συντάγματος. Η σύγκρουση του απερχόμενου Προέδρου με τους δικαστικούς θεσμούς οξύνθηκε επικίνδυνα όταν η πανδημία θέριζε τα φτωχότερα και πιο ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού. Οι δικαστές αποφάνθηκαν τότε ότι σε περιφερειακό επίπεδο οι πολιτειακοί κυβερνήτες μπορούν να εφαρμόζουν κατά το δοκούν μέτρα προστασίας του πληθυσμού χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να υπακούν στις ντιρεκτίβες του υπουργείου Υγείας και του Προεδρικού Μεγάρου. Ένας από τους λόγους άλλωστε που χάρισαν το προσωνύμιο «Βραζιλιάνος Τραμπ» στον Μπολσονάρου ήταν η ιεράρχηση της ομαλής οικονομικής ζωής έναντι των μέτρων προστασίας απέναντι σε μία πανδημία που χτυπούσε σκληρά τα κοινωνικά στρώματα, που δεν είχαν πρόσβαση σε στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη.

Την ημέρα των εκλογών η υποβόσκουσα αναμέτρηση των δικαστικών θεσμών με τον Μπολσονάρου επιλύθηκε δημόσια με την εκκωφαντική παρέμβαση του προέδρου του Ανώτατου Εκλογικού Δικαστηρίου ενάντια στην πιο χοντροκομμένη, αλλά όχι και μοναδική, προσπάθεια νόθευσης του αποτελέσματος. Η Τροχαία ισχυρίστηκε ότι δέχτηκε δεκάδες καταγγελίες για επικίνδυνα οχήματα στο βορειοανατολικό μέρος της χώρας και αναγκάστηκε να στήσει ελέγχους, που δημιούργησαν ουρές εκατοντάδων χιλιομέτρων στο εθνικό οδικό δίκτυο. Το 80% των ελέγχων πραγματοποιήθηκαν σε περιοχές, που η αναλογία ψήφων ήταν τουλάχιστον 2:1 υπέρ του Λούλα, ενώ ο ίδιος ο αρχηγός της Τροχαίας είχε καλέσει μέσω Instagram τους ακολούθους του να υπερψηφίσουν μαζικά τον Μπολσονάρου. Ο Αλεξάντρε ντε Μοράες, ανώτατος θεσμικός παράγοντας, που επιβλέπει την ομαλή διεξαγωγή των εκλογών, επικοινώνησε με τον αρχηγό της Τροχαίας και απαίτησε την αποκατάσταση της ομαλής μετακίνησης των ψηφοφόρων. Ύστερα, όταν εξασφάλισε ότι η όποια αναστάτωση θα είχε μηδαμινές συνέπειες, παραχώρησε συνέντευξη Τύπου κατά την οποία έστειλε σαφή μηνύματα προς τα δύο στρατόπεδα. Προς τον Μπολσονάρου και τους υποστηρικτές του το μήνυμα ήταν αυστηρό και αποφασιστικό: οι δημοκρατικοί θεσμοί της χώρας ήταν έτοιμοι να εγγυηθούν την ομαλή διεξαγωγή των εκλογών και να αποκρούσουν κάθε προσπάθεια αλλοίωσης του αποτελέσματος. Προς τη συμμαχία και την κοινωνική βάση του Λούλα προσπάθησε να φανεί καθησυχαστικός και να διαλύσει τις όποιες σκιές απειλούσαν την ήρεμη ολοκλήρωση των εκλογών. Η ισχυρή θεσμική παρέμβαση πέτυχε τον στόχο της και οι εκλογές ολοκληρώθηκαν χωρίς σημαντικά επεισόδια.

Η δύσκολη τρίτη θητεία του Λούλα

Εάν υποτεθεί ότι ο Μπολσονάρου θα αποδεχτεί ή έστω δεν θα καταφέρει να ανατρέψει το αποτέλεσμα των εκλογών, ο Λούλα θα κληθεί να ανέβει ένα πραγματικό πολιτικό βουνό κατά την τρίτη του θητεία ως πρόεδρος. Η μεταπανδημική ανάκαμψη της βραζιλιάνικης οικονομίας δεν έχει καμία θετική επίδραση στους όρους ζωής των εκατομμυρίων φτωχών, που είδαν το βιοτικό τους επίπεδο να καταβαραθρώνεται τα τελευταία χρόνια. Η κυβέρνηση Μπολσονάρου οδήγησε σε αύξηση κατά 60% των πολιτών που βιώνουν διατροφική ανασφάλεια, εκτόξευσε στο 8% τον πληθωρισμό, υπερδιπλασίασε τους αστέγους και υποτίμησε το νόμισμα κατά 37,5%.

Η βασική υπόσχεση του Λούλα σε όλες τις προεκλογικές του ομιλίες ήταν η καταπολέμηση της φτώχειας, που μαστίζει περίπου 100 εκατομμύρια πολίτες της χώρας. Στα πλήθη, που γέμιζαν τις συγκεντρώσεις του, παρουσίαζε ένα απλό μα πειστικό επιχείρημα: είναι ανεπίτρεπτο η Βραζιλία να αποτελεί τον τρίτο μεγαλύτερο παραγωγό τροφίμων στον κόσμο και ο πληθυσμός της να πεινάει. Οι μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις της χώρας εξάγουν ένα τεράστιο ποσοστό της παραγωγής τους προς αναζήτηση μεγαλύτερου κέρδους καταδικάζοντας τους εργαζόμενους τους σε ελλιπή πρόσβαση σε βασικά είδη διατροφής, υπενθυμίζοντας ότι η σκιά του αποικιοκρατικού μοντέλου είναι ακόμα παρούσα στη Βραζιλία.

Απέναντι στον κοινωνικό συντηρητισμό και οικονομικό νεοφιλελευθερισμό του Μπολσονάρου, ο Λούλα παρουσιάζει ένα πρόγραμμα προστασίας των μαύρων Βραζιλιάνων, ισότητας των φύλων – ιδιαίτερα στον τομέα των εισοδημάτων – και διεύρυνσης των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών. Κινήματα όπως το θρυλικό MST, (Κίνημα Αγροτών Χωρίς Γη), ίσως το μεγαλύτερο κοινωνικό κίνημα στην Λατινική Αμερική, μετείχαν ενεργά στην εκστρατεία και τη διαμόρφωση του προγράμματος της συμμαχίας υπό τον Λούλα. Ο ρόλος τους αναμένεται εκ νέου καθοριστικός στην υλοποίηση δεσμεύσεων, που μπορεί να «κολλήσουν» στους αρνητικούς συσχετισμούς των νομοθετικών σωμάτων. Η προστασία του Αμαζονίου είναι επίσης μία δέσμευση που ο Λούλα θα κληθεί να υλοποιήσει με τα μάτια της παγκόσμιας κοινότητας στραμμένα πάνω του. Πάνω από το 60% του Αμαζονίου είναι εντός των συνόρων της Βραζιλίας και οι στόχοι του προγράμματος του Λούλα μιλάνε για μηδενισμό της αποψίλωσής του τα επόμενα χρόνια. Στα πρώτα 3 έτη της διακυβέρνησης Μπολσονάρου, μία έκταση μεγαλύτερη από το Βέλγιο αποψιλώθηκε από τον πιο σημαντικό πνεύμονα του πλανήτη.

Η ήττα του απερχόμενου προέδρου δεν σημαίνει και την ήττα του πολιτικού ρεύματος που εκπροσωπεί και διαμορφώνει. Ακραίες συντηρητικές και νεοφασιστικές ομάδες είναι οργανωτικά ισχυρότερες και ιδεολογικά πιο φανατισμένες από ποτέ. Οργανώσεις όπως η Free Brazil Association έχουν στον πυρήνα της συγκρότησής τους τη μάχη ενάντια στην «παρακμή» της κοινωνίας και την υπεράσπιση των παραδοσιακών αξιών απέναντι στις διεκδικήσεις κινημάτων ιθαγενών, γυναικών και LGBTQ κοινότητας. Τέτοιες ομάδες χρηματοδοτούνται και αξιοποιούνται και από τους μεγάλους γαιοκτήμονες της βραζιλιάνικης υπαίθρου, που αρπάζουν γη από φτωχούς αγρότες και καταπατούν δασικές εκτάσεις για να επεκτείνουν την ιδιοκτησία τους. Το ιδεολογικό στρατόπεδο που ηγείται ο Μπολσονάρου δεν πρόκειται να αρκεστεί στη θεσμική αντιπολίτευση. Οι κοινωνικές βάσεις των κυρίαρχων πολιτικών δυνάμεων της Βραζιλίας πρόκειται να αναμετρηθούν με ανανεωμένη ορμή την επόμενη τετραετία.

Η επιστροφή του Λούλα όμως δεν εξαντλεί τη δυναμική της στο εσωτερικό της χώρας. Το τεράστιο ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας αναδεικνύει τη διεθνή αξία της επιστροφής στην ηγεσία της Βραζιλίας ενός ανθρώπου ταυτισμένου με τις προσδοκίες για μία ανεξάρτητη και ενοποιημένη Νότια Αμερική. Η πολιτική του Λούλα κατά τις προηγούμενες θητείες του έβαλε τη Βραζιλία στο κέντρο των διεθνών εξελίξεων με την ανάληψη διεθνών πρωτοβουλιών, που συνήθως τον έθεταν αντιμέτωπο με τις επιλογές των ΗΠΑ. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, το οικονομικό ρήγμα μεταξύ Δύσης και Ρωσίας και οι απειλές για περαιτέρω διατάραξη της παγκόσμιας ειρήνης διαμορφώνουν ένα έδαφος πάνω στο οποίο η βραζιλιάνικη διπλωματία πρόκειται να αναπτύξει έντονη δραστηριότητα. Οι μέχρι τώρα κατατεθειμένες προθέσεις του Λούλα (πρόταση για νομισματική ένωση της Νότιας Αμερικής, νέα πνοή στους BRICS κ.ά.) προοικονομούν μία εξωτερική πολιτική που θα εργαστεί προς την κατεύθυνση της εμπέδωσης της πολυπολικότητας στο διεθνές σκηνικό.