Την επέτειο της 28ης Ιουλίου που είναι η ημέρα βάφτισης των Ρως και αποτελεί μία ημέρα υπόμνησης του κοινού ορθόδοξου πολιτισμικού λίκνου των ανατολικών Σλάβων τέθηκε στην ημερήσια διάταξη του Κοινοβουλίου της Ουκρανίας νομοσχέδιο για την απαγόρευση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο. Το νομοσχέδιο με εμπνευστή τον πρωθυπουργό της Ουκρανίας Ντενίς Σμιχάλ φέρει ως τίτλο «Περί τροποποιήσεων ορισμένων νόμων της Ουκρανίας σχετικά με τις δραστηριότητες θρησκευτικών οργανώσεων στην Ουκρανία» και αποτελεί την κορύφωση του θρησκευτικού διωγμού που υφίσταται η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ προηγουμένως είχε προφυλακιστεί ο καθηγούμενος της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου μητροπολίτης Παύλος, χωρίς δικαστική απόφαση. Η φυλάκιση αυτή έρχεται να επισφραγίσει μία σειρά από διώξεις εναντίον των μοναχών της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου, όπως αρπαγές κτηρίων της και απομακρύνσεις εικόνων, σκευών, κειμηλίων και λειψάνων υπό το πρόσχημα της ασφάλειας και διοχέτευσή τους στη Δύση. Στις 25 Ιουλίου ο Βίκτορ Ελένσκι, προϊστάμενος της Κρατικής Υπηρεσίας Εθνικής Πολιτικής και Ελευθερίας του Θρησκεύεσθαι της Ουκρανίας είχε συνάντηση με τον μητροπολίτη Ονούφριο, επικεφαλής της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και φέρεται να απαίτησε τη σύγκληση συνόδου της Εκκλησίας, ώστε να υπάρξει πλήρης ρήξη με τη Ρωσική Εκκλησία στη βάση σημείων ενός τελεσιγράφου που περιλαμβάνουν τη δημοσίευση επίσημου κειμένου αποχώρησης από τη Ρωσική Εκκλησία, την καθαίρεση όλων των επισκόπων και κληρικών που «συνεργάζονται με τους Ρώσους», δηλαδή έχουν βρεθεί στα ελεγχόμενα από τη Ρωσία εδάφη και συνεχίζουν να ιερουργούν, καθώς και μια επίσημη καταδίκη της διδασκαλίας του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου. Ο μητροπολίτης Ονούφριος αρνήθηκε να συμμορφωθεί με το τελεσίγραφο.
Υπενθυμίζεται ότι σε σύνοδο του Μαΐου 2022, η Ορθόδοξη Ουκρανική Εκκλησία υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο αναίρεσε την εξάρτησή της από το Πατριαρχείο Μόσχας, αφαιρώντας τη διάταξη ότι ο προκαθήμενός της θα πρέπει να ανήκει στη Σύνοδο της Εκκλησίας της Ρωσίας. Η θεώρηση του μητροπολίτη Ονουφρίου είναι ότι πρόκειται για έναν αδελφοκτόνο πόλεμο, καθώς ο ρωσικός και ο ουκρανικός λαός «έχουν βγει από την ίδια κολυμβήθρα του Δνείπερου και έχουν δεχτεί την ίδια βάπτιση», η οποία εορτάζεται στις 28 Ιουλίου. Ωστόσο, η Ουκρανική κυβέρνηση έχει αντικαταστήσει την εορτή της βαπτίσεως των Ρως από μία νέα ημέρα του ουκρανικού έθνους και έχει τη φιλοδοξία να κατισχύσει εντός του ουκρανικού κράτους η νέα Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας υπό τον μητροπολίτη Επιφάνιο (Ντουμένκο), η οποία αναγνωρίζεται από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τρεις ακόμη Εκκλησίες.
Ο πόλεμος των συμβόλων είναι εντονότατος στην Ουκρανία. Πρόσφατα ψηφίστηκε στο κοινοβούλιο της Ουκρανίας νομοσχέδιο ενάντια στη χρήση του Ιουλιανού ημερολογίου για τις θρησκευτικές εορτές, όπως, μεταξύ άλλων, τα Χριστούγεννα, τα οποία θα εορτάζονται θρησκευτικώς στις 25 Δεκεμβρίου, όπως στη Δύση που έχει το Γρηγοριανό ημερολόγιο, αντί για τις 7 Ιανουαρίου, όπως εορτάζονται στη Ρωσία, τη Σερβία και άλλες σλαβικές χώρες. Το μέτρο αυτό αναφέρεται ως κίνηση αποτίναξης της ρωσικής ιδεολογίας από το κράτος της Ουκρανίας και μάχης για την ουκρανική ταυτότητα. Με την ίδια λογική, δεν είναι τυχαίο ότι η ουκρανική κυβέρνηση θέλησε να φέρει ένα αποφασιστικό χτύπημα ενάντια στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία κατά την ημέρα της κοινής πνευματικής κληρονομιάς των ανατολικών Σλάβων, ενώ η νέα ημέρα του ουκρανικού έθνους συνδέεται με αντίστοιχους πανηγυρισμούς της θεωρούμενης απορωσοποίησης. Μένει να φανεί αν αυτές οι κινήσεις της ουκρανικής κυβέρνησης θα επιβραβευτούν με επίσκεψη αντιπροσωπείας του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ύστερα από τις σχετικές προσκλήσεις του Προέδρου της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι και του μητροπολίτη Επιφανίου, και από ποιους θα αποτελείται η αντιπροσωπεία αυτή.
Απομάκρυνση του υπουργού Πολιτισμού της Ουκρανίας
Στο μεταξύ απομακρύνθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού της Ουκρανίας ο επικεφαλής του, Ολεξάντρ Τκατσένκο, ο οποίος υπήρξε ένας κύριος παράγοντας στις θρησκευτικές διώξεις εναντίον της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, λόγω κατηγορούμενης υπεξαίρεσης κονδυλίων του προϋπολογισμού. Η κεντρική κυβέρνηση επιθυμεί να υπάρχει προτεραιότητα στο να κατευθύνονται τα κονδύλια προς τις αμυντικές ανάγκες της χώρας. Στο πλαίσιο αυτό προβλημάτισε μεταξύ άλλων το γεγονός ότι δόθηκαν υπέρογκα κονδύλια για τηλεοπτική σειρά η οποία θα αναδεικνύει τη ζωή και το έργο Ουκρανού επιχειρηματία. Η δύναμη των τηλεοπτικών σειρών είναι πολύ μεγάλη, δεδομένου ότι και ο τωρινός πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι οφείλει την αναγνωρισιμότητα που οδήγησε στην εκλογή του σε μια παρόμοια τηλεοπτική σειρά, οπότε ήταν αναμενόμενο να προβληματίσει μια χορήγηση κονδυλίων σε προσωποκεντρικές εκπομπές.
Ωστόσο, αν και επί των ημερών του υπουργού Τκατσένκο είχαν γίνει διώξεις των μοναχών της Λαύρας, όπως η σφράγιση εκκλησιαστικών κτηρίων, δεν είναι σίγουρο ότι μπορεί να γεννηθεί αισιοδοξία από την απομάκρυνσή του για εκτόνωση της κρίσης, καθώς ενδέχεται ένας νέος υπουργός να τοποθετηθεί με την ειδική αποστολή ταχείας απαγόρευσης της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στον πρώην υπουργό Τκατσένκο καταλογίζεται το ότι δεν μπόρεσε να «διευθετήσει» το ζήτημα της Μονής της Λαύρας των Σπηλαίων χωρίς να δημιουργηθεί ένα διεθνές σκάνδαλο, ενώ αντιθέτως είχαμε έντονες αντιδράσεις, μεταξύ άλλων, από τον ΟΗΕ, τον Πάπα Φραγκίσκο Ρώμης, αλλά ακόμη και από τον αμερικανικό τύπο για το θέμα της καταπάτησης της θρησκευτικής ελευθερίας και των θρησκευτικών διωγμών. Μαζί όμως με τη δημιουργία σκανδάλου στους διεθνείς οργανισμούς και τύπο, είχαμε και μια καθυστέρηση στην τελική εκδίωξη των μοναχών σε σχέση με τα αρχικώς προαναγγελθέντα, οπότε είναι πιθανό, από τον διάδοχο υπουργό να επιδιωχθεί μία επίσπευση.
Οι συνέπειες της κρίσης της Ουκρανίας για την Αφρική
Εκτός όμως από τις αντιδράσεις των διεθνών οργανισμών η δίωξη των μοναχών της Λαύρας του Κιέβου έχει καταστεί και κρίσιμο ενδο-ορθόδοξο θέμα. O Πατριάρχης Σερβίας Πορφύριος απέστειλε επιστολή στον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόδωρο με την οποία επισημαίνει τις παραβιάσεις των θρησκευτικών ελευθεριών στην Ουκρανία, όπως συνέβη με τη φυλάκιση του Μητροπολίτη Βίσγκοροντ και Τσερνομπίλ Παύλου, λόγω της τεταμένης κατάστασης στην Ουκρανία και τη πρόθεσης των ουκρανικών αρχών να καταλάβουν τη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου. Ο μητροπολίτης Παύλος, επισημαίνει η επιστολή, «που πάντα ζητούσε την ειρήνη, την παύση των συγκρούσεων και την εξεύρεση λύσεων μέσω του διαλόγου, δεν μπορεί να καταδικαστεί και να φυλακιστεί λόγω, για παράδειγμα, πολιτικών πεποιθήσεων ή λεκτικών παραπτωμάτων, πόσω μάλλον για αδίκημα γνώμης». Ο μητροπολίτης Παύλος χαρακτηρίζεται ως ο «αταλάντευτος φύλακας της Μονής όπου κατέχει τη θέση του ηγουμένου και, κατά συνέπεια, αντιπροσωπεύει ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο που εμποδίζει την κατάληψη της Λαύρας Κιέβου-Πετσέρσκ από οποιαδήποτε άλλη δομή, ακόμη κι αν, προκειμένου να αποκτήσει την όψη της νομιμότητας, ισχυρίζεται ότι είναι εκκλησιαστική». Στην απάντησή του ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος ύστερα από μία αρχική γενική αναφορά ότι «τασσόμεθα ανεπιφυλάκτως υπέρ της προασπίσεως των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παντός συνανθρώπου» υπό την προϋπόθεση πάντα ότι δεν παρανομεί (οπότε λαμβάνεται υπ’ όψη από την επιστολή και το θετικό δίκαιο εκάστης χώρας) θίγει κυρίως τη δραστηριότητα του Πατριαρχείου Μόσχας στην Αφρική, την οποία θεωρεί ως παραβίαση των κανονικών ορίων του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας.
Στο σημείο αυτό χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι έλαβε πρόσφατα χώρα στην Αγία Πετρούπολη ένα μεγάλο Φόρουμ Ρωσία-Αφρική στο οποίο μίλησε στις 27 Ιουλίου και ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος, δηλώνοντας ότι η παρουσία της Ρωσικής Εκκλησίας στην Αφρική δεν αποτελεί καινοτομία, καθώς εμφανίζονται ρωσικές ενορίες στην ήπειρο από τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου και την παράδοση αυτή συνεχίζει η πρόσφατη δημιουργία Εξαρχίας Αφρικής. Ο Πατριάρχης Κύριλλος αναφέρθηκε συγκεκριμένα στους ρωσικούς ναούς που αναγέρθηκαν στην Αβησσυνία το 1889 και 1896, στη μόνιμη ενορία της Ρωσικής Εκκλησίας στην Αίγυπτο το 1914, καθώς και στους ναούς στην Τυνησία το 1920, στην Αλγερία το 1922, στο Μαρόκο το 1927 και στη Νότια Αφρική το 1998. Η πρόσφατη δημιουργία της Εξαρχίας είναι, κατά τον Πατριάρχη Κύριλλο, απόρροια του γεγονότος ότι το 2019 ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος υπό εξωτερική πίεση αναγνώρισε την Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας υπό τον μητροπολίτη Επιφάνιο (την οποία αναγνωρίζει το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αλλά όχι το Πατριαρχείο Μόσχας). Ήταν αυτή η αναγνώριση που ώθησε κατά τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο τη Ρωσική Εκκλησία να δημιουργήσει τον Δεκέμβριο του 2021 την Πατριαρχική Εξαρχία Αφρικής. Ο Πατριάρχης Κύριλλος δεν δίστασε στον χαιρετισμό του να πει ότι ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας συρόμενος πίσω από δυτικές δυνάμεις προχώρησε στη δημιουργία σχίσματος εντός της Ορθοδοξίας και για τον λόγο αυτό το Πατριαρχείο Μόσχας θεώρησε ότι απαιτείτο μία Πατριαρχική Εξαρχία του στην Αφρική η οποία θα διαποιμαίνει όχι μόνο τους Ρώσους που κατοικούν στην Αφρική, αλλά και τους εντόπιους Αφρικανούς, οι οποίοι πρεσβεύουν την Ορθοδοξία.
Υπάρχουν θεολογικά διακυβεύματα στην αντιπαράθεση;
Είναι επομένως σαφές ότι στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας, όταν αρχίζει ένα σχίσμα, δεν μπορεί να περιοριστεί σε μία χώρα, όπως στην Ουκρανία, όπως κάποιοι κοντόφθαλμα μπορεί να θεωρούν, αλλά μοιραία διασπείρεται στην οικουμενική Ορθοδοξία. Εν προκειμένω, κύριο διακύβευμα αποτελεί η Αφρική στην οποία δραστηριοποιείται εντόνως η Ρωσία, ανακαλώντας τη σχετική αντιαποικιοκρατική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης και καλώντας τους αφρικανικούς λαούς σε αποτίναξη των αποικιοκρατικών δεσμών που έχουν απομείνει. Μεγάλη είναι και η οικονομική διείσδυση της Κίνας στην ήπειρο της Αφρικής που αναμένεται να αποτελέσει κύριο πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ των βορειατλαντικών και των ευρασιατικών δυνάμεων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία φαίνεται να ακολουθεί αυτές τις γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις.
Ένα σημαντικό ερώτημα είναι αν η αντίθεση μεταξύ των Πατριαρχείων Μόσχας και Κωνσταντινουπόλεως είναι απλά και μόνο δικαιοδοσιακή, αντανακλώντας αντίστοιχες γεωπολιτικές αντιθέσεις μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ, ή αν υπάρχουν και καθαυτό θεολογικά/ εκκλησιολογικά διακυβεύματα. Ευτυχώς, προς το παρόν, υπάρχει και συνεχίζεται ακόμη μία φειδώ σε εκατέρωθεν κατηγορίες για «αίρεση», κακοδοξία κ.ο.κ. Μπορεί βεβαίως παρόμοιες αιτιάσεις να ακούγονται από επιμέρους θεολόγους και κληρικούς, αλλά δεν έχουν υιοθετηθεί από επίσημους εκπροσώπους των Εκκλησιών με αποτέλεσμα η διένεξη να περιορίζεται ακόμη στο δικαιοδοσιακό επίπεδο και να υπάρχει η ελπίδα ότι προϊόντος του χρόνου μπορεί να θεραπευθεί. Σημειωτέον ότι στην ιστορία της Εκκλησίας σχίσματα, τα οποία μονιμοποιήθηκαν, είχαν κατά κανόνα επενδυθεί και με την κατηγορία της αίρεσης, όπως λ.χ. το σχίσμα με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, το οποίο σχετίζεται και με τη ρωμαιοκαθολική θεολογία περί της «και εκ του Υιού εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος» (Filioque), παρόλο που έχουν γίνει τον τελευταίο αιώνα πολύ γενναίες προσπάθειες εκατέρωθεν για λύση ενδεχόμενων θεολογικών παρεξηγήσεων λόγω της χρήσης διαφορετικών γλωσσών στη θεολογία (λατινικά, ελληνικά) και αναζήτηση της κοινής πίστης της πρώτης χιλιετίας. Πολύ μεγαλύτερη ήταν η εμπλοκή ζητημάτων αίρεσης στα σχίσματα με ανατολικές Εκκλησίες, όπως η Κοπτική, η Αρμενική, η Συροϊακωβιτική κ.ά. Τα σχίσματα τα οποία θεολογικοποιήθηκαν κατέστησαν πιο μόνιμα, ενώ αυτά που παρέμειναν σε δικαιοδοσιακά και διοικητικά θέματα πολύ συχνά θεραπεύθηκαν προϊόντος του χρόνου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αν και υπάρχει εκατέρωθεν, ένας δισταγμός στο να θεολογικοποιηθούν οι διαφορές, υπάρχουν, ωστόσο, σταδιακά και προσπάθειες να κατατεθούν συστηματικώς θεολογικές διαφορές, οι οποίες πάντως δεν αφορούν ευτυχώς στο δόγμα, αλλά στην εκκλησιολογία. Υπάρχει επίσης και από τις δύο μεριές μια προσπάθεια ιδεολογικοποίησης της διαμάχης με αναφορά στο δίλημμα παράδοση ή υιοθέτηση νεωτερικών αξιών, όπως ο δικαιωματισμός κ.ο.κ.
Σε κάθε περίπτωση, μια αποκαλυπτική συστηματική θεώρηση των διαφορών βλέπουμε στον λόγο σημαντικού Ρώσου ιεράρχη. O Μητροπολίτης Βουδαπέστης και Ουγγαρίας Ιλαρίων (Αλφέγεβ) μίλησε σε συνέντευξη στο πρακτορείο RIA Novosti σχετικά με το κείμενο που ενέκρινε η Σύναξη των Επισκόπων της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας για τις διαφορές της από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Ο μητροπολίτης Ιλαρίων είναι επικεφαλής της Συνοδικής Βιβλικής Θεολογικής Επιτροπής, η οποία κλήθηκε να συντάξει ένα κείμενο με θέμα ποιες ενέργειες του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως δεν βρίσκουν σύμφωνη τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και για ποιους λόγους εκκλησιολογίας και κανονικής παράδοσης. Με άλλα λόγια, ο σκοπός του κειμένου δεν ήταν να εντοπίσει απλώς τις διαφορές ανάμεσα στις δύο εκκλησίες, αλλά να ενσκήψει και στο εκκλησιολογικό και θεολογικό τους υπόβαθρο. «Το έγγραφο δεν είναι τόσο ιστορικού, όσο θεολογικού χαρακτήρος», τόνισε στη συνέντευξη ο μητροπολίτης Βουδαπέστης Ιλαρίων.
Μεταξύ των διαφορών είναι και ότι κληρικοί που είχαν καθαιρεθεί από το Πατριαρχείο Μόσχας στη Λιθουανία, απευθύνθηκαν με έκκλητο προσφυγή στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και αποκαταστάθηκαν. Το γεγονός αυτό θεωρείται ότι σηματοδοτεί μια αξίωση της Κωνσταντινουπόλεως για ένα πανορθόδοξο δικαίωμα εκκλήτου, κάτι σαν ένα οικουμενικό ανώτατο εκκλησιαστικό εφετείο, το οποίο δεν αναγνωρίζει το Πατριαρχείο Μόσχας. Η Ρωσική Εκκλησία δέχεται μεν ένα πρωτείο τιμής, λ.χ. το να μνημονεύεται πρώτος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (ένα πρωτείο που μέχρι το 1054 ανήκε στον Πάπα Ρώμης), αλλά όχι ένα πρωτείο εξουσίας, το οποίο θα μπορούσε να περιέχει το δικαίωμα πανορθόδοξης εκκλήτου προσφυγής (ανώτατο εφετείο) ή το δικαίωμα να εκφράζει στους διομολογιακούς και διαθρησκειακούς διαλόγους όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως αντιστοίχως ο Πάπας Ρώμης τη Ρωμαιοκαθολική κ.ο.κ. Το κείμενο που συνέταξε η Επιτροπή υπό τον μητροπολίτη Ιλαρίωνα συγκέντρωσε όλα τα χωρία των ίδιων των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως κατά την περίοδο από τα τέλη του 12ου αιώνα έως τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου τονίζεται ως ιδιάζον χαρακτηριστικό της Ορθοδοξίας σε αντίθεση με τον παπισμό το γεγονός ότι οι Ορθόδοξοι Πατριάρχες είναι ισότιμοι και δεν μπορεί ένας ορισμένος Πατριάρχης να τεθεί υπεράνω άλλου. Για το Πατριαρχείο Μόσχας, οι εξελίξεις στη Λιθουανία, αλλά βεβαίως και στην Ουκρανία, δείχνουν ότι το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως θεωρεί ότι μπορεί να δέχεται κληρικούς από οποιαδήποτε Εκκλησία χωρίς απολυτήριο από τον οικείο επίσκοπό τους, και μάλιστα ακόμη κι αν έχουν καθαιρεθεί από άλλη Εκκλησία. Μεταξύ των Εκκλησιών που έχουν αντιτεθεί σε αυτές τις αξιώσεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως αναφέρονται οι Εκκλησίες Σερβίας, Αλβανίας, Πολωνίας κ.ά. Για το Πατριαρχείο Μόσχας, η άρνηση του πρωτείου εξουσίας στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως σημαίνει ότι αυτός δεν μπορεί να αποφασίζει για υποθέσεις άλλων κατά τόπους Εκκλησιών, είτε ως ανώτατο εφετείο, είτε με άλλο τρόπο. Στη συνέντευξή του ο μητροπολίτης Ιλαρίων παρατήρησε ότι ζητήματα όπως ο τρόπος χορήγησης της αυτοκεφαλίας δεν αποτελούν δικαίωμα αυτού που έχει το πρωτείο τιμής, αλλά μιας πανορθόδοξης συνόδου, όπως είχε παρατηρήσει ακόμη και ο ίδιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αθηναγόρας. Οπότε είναι απολύτως καινοφανής αξίωση ότι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως απονέμει αποκλειστικώς την αυτοκεφαλία εν γένει, σε ολόκληρη την Ορθοδοξία. Τόνισε ακόμη ότι τα θέματα αυτά λαμβάνουν μια ιδιαίτερη διάσταση, όταν ο πόλεμος στην Ουκρανία τραυματίζει τη Ρωσική Εκκλησία, καθώς διχάζει το ποίμνιό της.
Το έργο αυτό της επιτροπής υπό τον μητροπολίτη Ιλαρίωνα δείχνει στην κατεύθυνση μιας θεολογικοποίησης της διενέξεως, ύστερα από την έως τώρα ιδεολογικοποίησή της (λ.χ. παράδοση έναντι πτυχών της νεωτερικότητας, όπως ο αντιπαραδοσιακός δικαιωματισμός κ.ο.κ.), γεγονός που δημιουργεί κινδύνους για τη διασπορά ενός σχίσματος όχι μόνο κατά τα «σύνορα» των Ορθοδόξων Εκκλησιών, αλλά ακόμη και εντός τους. Όπως στο γεωπολιτικό επίπεδο, η σύγκρουση στην Ουκρανία αναδεικνύει παγκόσμιες αντιθέσεις που ελλοχεύουν και σε άλλες ηπείρους, παρομοίως και στο εκκλησιαστικό αναδεύονται μακροχρόνιες αντιθέσεις, που δεν αφορούν πλέον μόνο στο δικαιοδοσιακό πεδίο, αλλά και στο ιδεολογικό και πλέον και στο θεολογικό.
