Ο Ναν ανακαλεί την τελευταία του συνάντηση με τον Ταλ, τον Μάιο του 1992. Άρρωστος, ο Ταλ τον υποδέχτηκε στο κρεβάτι χαρούμενος μετά την πρόσφατη νίκη του επί του Λοτιέ. Αδύναμος για να σταθεί κανονικά, έκανε την ανάλυση μπλάιντ, την ώρα που ο Ναν επαναλάμβανε τις κινήσεις της παρτίδας σε μια σκακιέρα στο τραπέζι. Λίγες μέρες μετά, στις 28 Ιουνίου, ο Ταλ πέθανε. Το συμβάν, η περιγραφή του οποίου βρίσκεται στην εισαγωγή της αγγλικής επανέκδοσης του κλασικού βιβλίου του Ταλ Τhe Life and Games of Mikhail Tal, συμπυκνώνει ένα μοτίβο που θα διατρέξει από νωρίς τον βίο του Σοβιετικού σκακιστή και θα τον ακολουθεί κυριολεκτικά έως το τέλος: αυτό της διαλεκτικής ανάμεσα στην ασθένεια που τον απομακρύνει από τη σκακιέρα και στην αδάμαστη βούληση αυτή η ασθένεια να μην του στερήσει στιγμή από την ένταση της ζωής.
Γεννημένος στη Ρίγα της Λετονίας στις 9 Νοεμβρίου του 1936, ο Ταλ, με την εξαίρεση ίσως του Μπόμπι Φίσερ, αποτελεί την πιο μυθοποιημένη μορφή παγκόσμιου πρωταθλητή. «Ο μάγος από τη Ρίγα» συνδύαζε όλα τα χαρακτηριστικά που χτίζουν ένα ποπ είδωλο: μια ταχεία ανέλιξη στην κορυφή που παρουσιάζεται ως έκρηξη μεγαλοφυΐας (μεταξύ 1956 και 1960, από τα 20 έως τα 24 του δηλαδή, ο Ταλ κέρδισε δύο πρωταθλήματα ΕΣΣΔ, ένα τουρνουά διεκδικητών και τον παγκόσμιο τίτλο)· μία καταραμένη έφεση στο αλκοόλ, το κάπνισμα και στις γυναίκες· μια πονεμένη ιστορία υγείας που τον ανακόπτει από τη διατήρηση στην κορυφή. Και όλα αυτά έχοντας ένα εντυπωσιακό στυλ επιθετικού παιχνιδιού, όπου περίπλοκοι συνδυασμοί καταλήγουν σε θυσίες που σκάνε στη σκακιέρα σαν πυροτέχνημα. Πώς να περάσει απαρατήρητο όλο αυτό;
Ενώ όλα αυτά τα μεμονωμένα στοιχεία είναι υπαρκτά, το τελικό προϊόν, ο «μυθοποιημένος Ταλ», δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται θαρρώ τόσο επιπόλαια. Αντίθετα, ίσως θα πρέπει να δούμε σε αυτή τη σύνθεση τον τρόπο που ο Ταλ σκηνοθέτησε τον εαυτό του, μεταβάλλοντας μια εικόνα ευαλωτότητας σε ένα ενδυναμωτικό ιδανικό. Αντιμετωπίζοντας χρόνια προβλήματα με το συκώτι και τα νεφρά του, κάνοντας πάμπολλες επεμβάσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του και μπαινοβγαίνοντας στα νοσοκομεία, ο Ταλ θα προσαρμοστεί και θα επαναστατήσει ταυτόχρονα. Θα προσαρμοστεί υπό την έννοια ότι θα αποδεχθεί ότι κατά καιρούς δεν θα πετυχαίνει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, όπως π.χ.στο τουρνουά διεκδικητών στο Κουρασάο, από όπου θα αποχωρήσει για να νοσηλευτεί. Θα επαναστατήσει, τόσο «πραγματικά», κάνοντας -όποτε οι συνθήκες το επιτρέπουν- «κοπάνα» από το νοσοκομείο για να παίξει, όσο και «συμβολικά»: ουδέποτε, όπως επισημαίνει ο Ρόμπερτ Χιούμπνερ, ο Ταλ δεν θα χρησιμοποιήσει την ασθένεια ως δικαιολογία για την αποτυχία. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η απώλεια του παγκόσμιου τίτλου. Ο Ταλ έγινε παγκόσμιος πρωταθλητής το 1960, κερδίζοντας τον «Πατριάρχη» Μιχαΐλ Μποτβίνικ. Με τους κανόνες της εποχής, ο Μποτβίνικ είχε το δικαίωμα να επαναδιεκδικήσει τον τίτλο του σε ματς-ρεβάνς το επόμενο έτος. Σκυλιασμένος, όπως πάντα μετά από μια ήττα, ο Μποτβίνικ επανήλθε έχοντας κάνει δαιδαλώδη προετοιμασία και παρουσιάζοντας τη συνηθισμένη του σιδηρά πειθαρχία. Ανέκτησε εύκολα τον τίτλο του, διαλύοντας ουσιαστικά τον Ταλ, ο οποίος κατά τον Μποτβίνικ «δεν είχε προετοιμαστεί πολύ καλά». Όντως, γιατί το μεγαλύτερο διάστημα αυτού του χρόνου ο Ταλ νοσηλευόταν. Μιλώντας από τη δική του οπτική ο Ταλ ουδέποτε επικαλέστηκε τη νοσηλεία για να δικαιολογήσει την ήττα. Αντίθετα, τόνισε τη σημασία ενός κοινού κρυολογήματος, που εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια του ματς, για να υποστηρίξει ότι δεν έκανε καλή διαχείριση των ημερών ξεκούρασης που δικαιούταν. Ειρωνεία ή το πίστευε όντως; Σε κάθε περίπτωση καμία γκρίνια.
Πέρα από τα προβλήματα υγείας, ο Ταλ είχε να αντιμετωπίσει και την εκτροδακτυλία του δεξιού του χεριού. Αντί ωστόσο αυτό να του προκαλέσει ένα συναίσθημα μειονεξίας, το χρησιμοποίησε ως άλλο ένα όπλο. Ο Γιαν Τίμαν στις αναμνήσεις του από τις κοινές στιγμές που πέρασε με τον Ταλ περιγράφει το αλλόκοτο συναίσθημα που προκαλούσε η χειραψία με το παραμορφωμένο χέρι του Λετονού, που μοιάζοντας με αρπακτικό πουλί προκαλούσε ένα συναίσθημα τρόμου. Μη μένοντας εκεί ο Ταλ φρόντιζε να κοιτάζει τους αντιπάλους του με ένα έντονο βλέμμα που επέτεινε την αίσθηση της απειλής. Ο Ταλ δεν καθόταν απέναντί σου ως ένας άρρωστος άνθρωπος με μια δυσμορφία για να τον λυπηθείς. Από τα «ελαττώματα» του κατασκεύαζε την εικόνα ενός τερατώδους αντιπάλου, που θα σε οδηγούσε, για να παραφράσω μια διάσημη δήλωσή του, σε ένα σκοτεινό δάσος όπου 2 και 2 κάνουν 5, τα μονοπάτια είναι σκοτεινά και στο τέλος μόνο ένας μπορεί να διαφύγει -και αυτός μάλλον δεν θα είσαι εσύ. Η κατάφαση των φυσικών αντιξοοτήτων και η μετατροπή τους σε ψυχολογικά ατού είναι ένα από τα μεγαλύτερα μαθήματα ενδυνάμωσης που μπορεί να διδαχθεί κάποιος από την επαφή του με τον μεγάλο σκακιστή.
Στον τρόπο που ο Ταλ εγγράφεται ως σκακιστής στη δημοσιότητα παίζει πρωτεύουσα σημασία η έμφαση στο επιθετικό στυλ παιχνιδιού, έμφαση που συνοδεύεται από την επισήμανση ότι η σπουδαιότητα αυτού του στυλ εντείνεται από το γεγονός ότι στην παραγωγή των επιθετικών αριστουργημάτων του κυριαρχεί η διαίσθηση.
Ο Ταλ και εδώ συμμετέχει στην κατασκευή αυτής της εικόνας. Ας δούμε για παράδειγμα το όνειρο που έδειξε τη λύση: ο Ταλ αναθυμάται ότι το 1947 παίζοντας εναντίον ενός παίκτη δεύτερης κατηγορίας έφτασε σε διακοπή. Η παρτίδα θα συνεχιζόταν την επόμενη μέρα, επομένως είχε αρκετό χρόνο για ανάλυση. Εις μάτην. Η θέση έμοιαζε χαμένη και καμία προσπάθεια δεν άλλαζε αυτήν την ετυμηγορία. Με την συνείδησή του ήσυχη ότι έκανε το καλύτερο δυνατό ο Ταλ πήγε για ύπνο. Και εκεί, υπό μορφή ονείρου, εμφανίστηκαν μερικές καινούριες ιδέες που δεν τις είχε σκεφτεί όσο ανέλυε την παρτίδα. Το επόμενο πρωινό, πάνω από τη σκακιέρα του αγώνα, ήταν αρκετά δέκα λεπτά για να ανασυσταθεί η ονειρική λύση που έσωσε την παρτίδα. Ουδέποτε στην καριέρα του, σημειώνει ο Λετονός, δεν είχε ξανά ένα τέτοιο όνειρο. Η εντύπωση ωστόσο που προκαλεί αυτή η διήγηση είναι προφανής. Όπως και η πιο γνωστή ιστορία με τον ιπποπόταμο. Περιγράφοντας την παρτίδα του εναντίον του Βασιούκοβ το 1964, ο Ταλ επισημαίνει ότι στο κρίσιμο σημείο της θυσίας του ίππου, μπερδεμένος από το μέτρημα των περίπλοκων βαριαντών και υποβαριαντών, άρχισε να μη βλέπει πια τη θέση, αλλά να σκέφτεται ένα ρωσικό παραμύθι που μιλάει για τη δυσκολία του να βγάλεις έναν ιπποπόταμο από το έλος. Η εικόνα αυτή σφήνωσε στο μυαλό του Ταλ, ο οποίος σκεφτόταν όλους τους πιθανούς τρόπους απομάκρυνσης του ιπποπόταμου. Αυτό κράτησε κάμποση ώρα, ώσπου ο ιπποπόταμος εξαφανίστηκε, η θυσία παίχτηκε και η παρτίδα κερδήθηκε. Την επόμενη μέρα οι δημοσιογράφοι εκθείαζαν τη βαθιά μελετημένη θυσία, η οποία ήταν στην πραγματικότητα προϊόν διαίσθησης. Σήμερα η διαίσθηση είναι αποδεκτή έννοια στη μελέτη του παιχνιδιού. Περισσότερο όμως από το να αντιμετωπίζεται ως κάτι δαιμόνια ανορθολογικό, συνιστά απλώς την έννοια που συνοψίζει την ικανότητα του σκακιστή να προχωρά στην ταχεία σύνδεση εικόνων και μοτίβων του παιχνιδιού. Είναι προφανές δε πως όσο περισσότερο τέτοιες εικόνες έχει τόσο πιο πολύ εντείνεται και η υπάρχουσα διαίσθησή του.
Με τον ίδιο τρόπο ο Ταλ κατασκεύασε την εικόνα του επιθετικού παίκτη: Ερωτώμενος αν έχει παίξει ποτέ μόνο για την ισοπαλία παραδέχθηκε ότι συνέβη μία φορά: στα ημιτελικά του Διασυλλογικού Πρωταθλήματος της ΕΣΣΔ το 1955 εναντίον του Κορτσνόι έπαιξε ως λευκός τη Γαλλική Αλλαγής. Ντράπηκε τόσο που ορκίστηκε να μη το ξανακάνει: «Το να παίζεις για νούλα με τα λευκά είναι μια μορφή εγκλήματος κατά του σκακιού». Το επιθετικό στυλ, το να παίζεις για τη νίκη, αποφεύγοντας τις πρόωρες απλοποιήσεις της θέσης είναι κάτι που πάντα προκαλεί τον θαυμασμό και την αγάπη του κοινού. Αν ο Ταλ κατέχει τη θέση που κατέχει στο συλλογικό φαντασιακό. της σκακιστικής κοινότητας είναι επειδή, για να δανειστώ μια ρήση του Αντόρνο εκτός πλαισίου, έφερνε χάος στην τάξη. Η επιδίωξη των περιπλοκών, ασχέτως αν αυτές αποτελούσαν την αντικειμενικά πιο ορθή επιλογή στη θέση έχουν την πρακτική σημασία του να θέτεις στον αντίπαλο περισσότερα προβλήματα από όσα είναι ικανός να διαχειριστεί στο περιορισμένο χρονικό διάστημα της παρτίδας. Διότι το σκάκι δεν είναι ανάλυση, όπου ενδιαφέρει η αλήθεια, αλλά αναμέτρηση, όπου όλα τα όπλα οφείλουν να χρησιμοποιηθούν. Ωστόσο, ο Ταλ δεν είναι μόνο αυτό. Από τον Ιούλιο του 1972 έως τον Απρίλιο του 1973 ο Ταλ πραγματοποίησε ένα σερί 95 επίσημων παρτίδων χωρίς ήττα. Το ρεκόρ αυτό που κράτησε σχεδόν 50 χρόνια καταδεικνύει ότι ο Ταλ ήταν ικανός να μην παίζει μόνο «πυροτεχνηματικά» αλλά και στέρεα. Από τη δεκαετία του ’70, το στυλ του Ταλ θα συνδυάζει τις επιθετικές εξάρσεις με την ωριμότητα της προσαρμογής στις καταστάσεις, ικανότητα που θα οξυνθεί περαιτέρω από τη στιγμή που ο Ταλ θα ενταχθεί στην προπονητική ομάδα του Ανατόλι Κάρποβ το 1978. Δύο παίκτες με υποτίθεται αντιδιαμετρικά αντίθετο στυλ συνεργάζονται υλοποιώντας αυτό που έλεγε κάποτε ο Ταλ για να εξηγήσει πώς τόσο διαφορετικά στυλ παιχνιδιού συγκροτούν αυτό που λέμε «Σοβιετική Σχολή»: δεν είναι το στυλ αλλά ο τρόπος πρόσληψης του παιχνιδιού και η δουλειά που γίνεται πάνω του αυτό που καθορίζει τη Σχολή.
Η διαλεκτική μυθολογίας και πραγματικότητας φαίνεται στον τρόπο που συνδέονται στον Ταλ η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ και η διατήρηση του υψηλού επιπέδου απόδοσης στο παιχνίδι. Ο Τίμαν διηγείται μια έξοδο σε μπαρ με τον Ταλ, στο περιθώριο του τουρνουά των Βρυξελλών το 1988. Ο Ταλ παρήγγειλε διπλό τζιν με τόνικ, καθώς θεωρούσε ότι στο ποτήρι-σωλήνα ο κανονικός τρόπος σερβιρίσματος άφηνε πολύ τόνικ στην αναλογία. Έχοντας πιει αρκετά ποτά το έριξε στο τραγούδι, σε ένα ρεπερτόριο που περιλάμβανε παραδοσιακά ρωσικά τραγούδια και μιμήσεις Λούις Άρμστρονγκ. Ακολούθως φλέρταρε με μια νεαρότερή του γυναίκα, χωρίς μεγάλη επιτυχία. Ποτά ακολούθησαν άλλα ποτά, μέχρι που σχεδόν ξημέρωσε. Στον κρύο αέρα της επιστροφής στο ξενοδοχείο, ο Ταλ έπιασε κουβέντα για το ρεπερτόριο του αυριανού του αντιπάλου. Το όριο μεταξύ κραιπάλης και γενικής κατάρρευσης είχε τεθεί: το μυαλό εστίασε πάλι στη δουλειά. Την επόμενη μέρα μετά το χανγκόβερ ο Ταλ πέτυχε μια γρήγορη και εύκολη ισοπαλία. Το αλκοόλ ως κακιά συνήθεια και η σκακιέρα διατηρούσαν δηλαδή μια σχετική αυτονομία, χωρίς αυτό να σημαίνει ούτε ότι ο Ταλ ήταν ένας «καταραμένος» αλκοολικός σκακιστής ούτε ότι το αλκοόλ επιβάρυνε την απόδοσή του. Ο ίδιος ο Ταλ διηγείται πώς ένα πιο αποδοτικό υποτίθεται ρόφημα, ο καφές, κόντεψε να του στερήσει μια νίκη εναντίον του Φίσερ, στο τουρνουά Διεκδικητών του Μπλεντ το 1959. Ενόσω «μέτραγε» μια βαριάντα κάποιος του έφερε τον καφέ που είχε παραγγείλει, κι ενώ ο Φίσερ έπαιξε γρήγορα την κίνησή του ο Ταλ τον ακολούθησε, απορροφημένος από τον καφέ, σταματώντας το μέτρημα δυο κινήσεις πριν τη φορσέ νίκη. «Συμπέρασμα», γράφει ο Λετονός με το σαρδόνιο ύφος του, «να πίνεις καφέ μόνο όταν είναι σειρά του αντιπάλου να παίξει». Ποτά, ροφήματα και λοιπά προϊόντα που κατασκευάζουν έναν μύθο είναι απλώς συμπληρώματα πλάι στις καθαυτές σκακιστικές αρετές, όπου η συγκέντρωση λογίζεται ως εξόχως σημαντική.
Σχολιάζοντας κάποτε το όλο στήσιμο του Ταλ, εντός και εκτός σκακιέρας, ο πάντοτε δηκτικός Ντόνερ είχε παρατηρήσει ότι ο Λετονός φέρεται έτσι πληθωρικά στα όλα του επειδή ξέρει ότι είναι ζήτημα αν προλάβει να ζήσει ως τα 50 του. Αν και ο Ταλ ξεπέρασε και αυτό το όριο, γεγονός είναι ότι αυτή η βουτιά στα πάθη με την ταυτόχρονη λύσσα για το παιχνίδι, ένα «it’s better to burn out than to fade away», συνιστά τη μεγαλύτερη κληρονομιά του. Δεν είναι ένας μηδενισμός της απελπισίας, αλλά μια νιτσεϊκή κατάφαση στη ζωή όπως αυτή είναι που θα κάνει πάντα το σκακιστικό κοινό να συγκινείται, να εμπνέεται και εντέλει να απολαμβάνει την καταβύθιση στη ζωή και τις παρτίδες του όγδοου παγκόσμιου πρωταθλητή.
