Στις 30 Απριλίου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναθεώρησε την περιγραφή του για το πώς μεταδίδεται ο ιός SARS-CoV-2. Ήταν μια μικρή αλλά κρίσιμη και ιστορική αλλαγή. Πέρα από τη μετάδοση μέσω σταγονιδίων από κοντινή απόσταση που μέχρι τότε παρουσιαζόταν σαν ο βασικός μηχανισμός μετάδοσης του ιού, προστέθηκε η επισήμανση πως ο ιός μεταδίδεται και μέσω αερολυμάτων σε κακά αερισμένους χώρους, πολύ πέραν των 1-2 μέτρων. Ήδη βέβαια ο ΠΟΥ είχε εκ των πραγμάτων αποδεχθεί πως η μετάδοση του ιού γίνεται και σε μεγάλες αποστάσεις σε εσωτερικούς χώρους, εκδίδοντας π.χ. δυο μήνες νωρίτερα οδηγίες για τον εξαερισμό των εσωτερικών χώρων. Πρόκειται για μια αργή και εν εξελίξει στροφή προς την πραγματικότητα: οι ενδείξεις πως τα αερολύματα είναι ο βασικότερος τρόπος μετάδοσης του ιού είναι πολλές και γίνονται όλο και ισχυρότερες. Τα μεγάλα Κέντρα Ελέγχου Επιδημιών σε ΗΠΑ και Ευρώπη συνηγορούν πλέον για αυτό ενώ το αμερικανικό CDC αποδέχεται ήδη πως η μεταφορά μέσω αερολυμάτων είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίο μεταδίδεται η πανδημία.
Η ιστορία αυτής της διαδραματιζόμενης μεταστροφής, φαίνεται πως θα αποτελέσει παραδειγματική περίπτωση. Παράδειγμα πρόσδεσης μιας επιστημονικής κοινότητας σε εσφαλμένες παραδοχές, οι οποίες ισχυροποιήθηκαν σε βάθος χρόνου δια της επαναλήψεως μέσα από εγχειρίδια, συγγράμματα και οδηγίες και κατέληξαν κοινοί τόποι. Ήταν η πανδημία και ο μεγάλος όγκος από εμπειρικά δεδομένα για την αερομεταφερόμενη μετάδοση του SARS-CoV-2 που κατέδειξαν τελικά πως η επικρατούσα συναίνεση για τον βασικό τρόπο μετάδοσης των ιογενών ασθενειών του αναπνευστικού ήταν προβληματική. Αυτό αφορά τόσο την τρέχουσα πανδημία COVID-19 όσο και άλλες ασθένειες του αναπνευστικού όπως η γρίπη.
Την κινηματογραφικής πλοκής αφήγηση του ξετυλίγματος του κουβαριού του μηχανισμού μετάδοσης του κορονοϊού εν μέσω της πανδημίας, και ενώ η επικρατούσα αντίληψη στον ΠΟΥ και στην επιδημιολογική κοινότητα οδηγούσε σε εσφαλμένες οδηγίες αντιμετώπισης και συνεπώς σε περισσότερα θύματα, μπορεί κανείς να τη διαβάσει στο άρθρο της Megan Molteni στο περιοδικό Wired με τίτλο “Το εξηκονταετές επιστημονικό μπέρδεμα που βοήθησε την COVID να σκοτώνει“. Θα αποτελεί από εδώ και πέρα σημείο επιστημολογικής αναφοράς.
Το πόσο κρίσιμη ήταν η αστοχία αυτή το περιγράφει η Ζεϊνέπ Τουφεκτσί, κοινωνιολόγος της τεχνολογίας και από τους πρώιμους “ευαγγελιστές” της νέας αντίληψης σε ένα πρόσφατο άρθρο της στους Τάιμς της Νέας Υόρκης, στο οποίο συνοψίζει τις συνέπειες της εσφαλμένης εκτίμησης:
“… Αν η σημασία της μετάδοσης μέσω αερολυμάτων είχε γίνει από νωρίς αποδεκτή, θα μας είχε ειπωθεί εξαρχής πως ήταν πολύ ασφαλέστερα έξω στο ύπαιθρο, όπου τα μικρά σωματίδια διασκορπίζονται πιο εύκολα, όσο αποφεύγεις τη στενή και παρατεταμένη επαφή με άλλους. Θα είχαμε προσπαθήσει να εξασφαλίσουμε καλό εξαερισμό στους εσωτερικούς χώρους, με τον αέρα να φιλτράρεται όπου είναι απαραίτητο. Αντί για οριζόντιους κανόνες για τις συγκεντρώσεις, θα είχαμε στοχοποιήσει τις συνθήκες που μπορούν να παραγάγουν γεγονότα υπερμετάδοσης: τη συγκέντρωση ανθρώπων μέσα σε κακά εξαερισμένους εσωτερικούς χώρους, ειδικά αν έχουν παρατεταμένη δραστηριότητα που επαυξάνει την παραγωγή αερολυμάτων όπως οι φωνές και το τραγούδι. Θα είχαμε αρχίσει να φοράμε μάσκες συντομότερα, και θα είχαμε επιπλέον δώσει περισσότερη σημασία στο πώς εφαρμόζουν στο πρόσωπο. Και θα ήμασταν λιγότερο εμμονικοί με τον καθαρισμό επιφανειών.
Οι παρεμβάσεις μας θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικές, γλιτώνοντάς μας από πολύ πόνο και άγχος…”
Μάσκες, σταγονίδια και εσωτερικοί χώροι
Εξαρχής η επιστημονική καθοδήγηση σε ό,τι αφορά τη βιοχημεία και την παθολογία της πανδημίας ήταν ασφαλής και διαυγής, όμως σε ό,τι αφορούσε τη διάδοση της πανδημίας… εκεί τα πράγματα ήταν λιγότερο σαφή.
Δεν ήταν μόνο το μπλέξιμο με τις μάσκες για τις οποίες στην αρχή ο ΕΟΔΥ (μεταφέροντας τις οδηγίες του ΠΟΥ ) μας έλεγε πως ήταν όχι μόνο άχρηστο, αλλά ακόμα και επικίνδυνο να τις φοράμε – για να γίνει ποινικό αδίκημα μέσα σε λίγους μήνες να μην τις φοράει κανείς ακόμα και σε ανοιχτούς χώρους – ούτε και η έμφαση στη διάδοση του ιού μέσω των επιφανειών η οποία ξέρουμε πλέον πως δεν παίζει κανέναν μείζονα ρόλο στην πανδημική διάδοση. Ήταν πως σχετικά με την ωφέλεια ή μη της χρήσης της μάσκας δεν υπήρχε συναίνεση καν πριν την πανδημία ούτε για τη χρησιμότητά της στην προστασία από τη μετάδοση της γρίπης. Η κυρίαρχη εικόνα για την μετάδοση του SARS-CoV-2 – εκ του σύνεγγυς, μέσω μεγάλων σταγονιδίων – δεν μπορούσε να εξηγήσει τις περισσότερες μαζικές περιπτώσεις υπερμεταδόσεων. Το νήμα της ιχνηλάτησης των αιτιακών συνδέσεων στη μετάδοση των ιών ήταν μπλεγμένο. Εκ των υστέρων μπορεί να δει κανείς πώς η εμπειρική ανίχνευση του τρόπου μετάδοσης και των τρόπων προστασίας από τις αναπνευστικές παθήσεις απαιτούσαν ένα “πείραμα” μεγάλης κλίμακας. Η πανδημία προσέφερε την ευκαιρία αυτή.
Ένα από τα “πειράματα” που έγιναν αφορούσαν τη μετάδοση σε εξωτερικούς χώρους. Λοιμωξιολόγοι και γιατροί των διαφόρων πανδημικών επιτροπών στη χώρα μας ανέφεραν κατά καιρούς ατύπως διάφορα σχετικά ποσοστά μετάδοσης της COVID-19 σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους. Παρότι όλοι συνομολογούσαν πως η μετάδοση σε εσωτερικούς χώρους ήταν σαφώς η μείζων απειλή, δεν τονίσθηκε πόσο πιο κυρίαρχη ήταν σε σχέση με τη διάδοση στους εξωτερικούς. Πρόσφατα όμως οι υπηρεσίες υγείας της Ιρλανδίας αναλύοντας τα αποτελέσματα των ιχνηλατήσεων των κρουσμάτων του ιού, κατέληξαν στο ότι μόνο το ένα στα χίλια μπορούσε να αποδοθεί σε μετάδοση σε εξωτερικό χώρο. Μια βάση δεδομένων που καταγράφει πάνω από 2000 περιστατικά υπερμετάδοσης παγκόσμια, περιλαμβάνει ένα μόνο περιστατικό (που έπληξε 11 άτομα) σε εξωτερικό χώρο, 88 ακόμα που συνέβησαν σε χώρους που ήταν και εσωτερικοί και εξωτερικοί και 23 σε απροσδιόριστο χώρο. Ακόμα και όλα τα διφορούμενα περιστατικά να οφείλονταν σε μετάδοση σε εξωτερικό χώρο – πράγμα απίθανο – το 95% των περιπτώσεων μετάδοσης θα αφορούσε μετάδοση σε κλειστούς, εσωτερικούς χώρους.
Αλλά το ζωντανό πείραμα έγινε τον καλοκαίρι του 2020 στις ΗΠΑ και είχε στο επίκεντρο τις μαζικότερες υπαίθριες διαδηλώσεις που έγιναν ποτέ στην χώρα με αφορμή τη δολοφονία του George Floyd στη Μιννεάπολη, σε πάνω από 300 πόλεις και κωμοπόλεις σε όλο το μήκος και το πλάτος της χώρας, για μέρες, εβδομάδες και μήνες, με εκατομμύρια συμμετέχοντες. Είχαμε περιγράψει αναλυτικά πως οι διαδηλώσεις εκείνες, που μπήκαν στο μικροσκόπιο πολλαπλών ερευνητικών ομάδων δεν συσχετίστηκαν με καμία έξαρση στη διάδοση του ιού ή της νόσου.
Η αλλαγή παραδείγματος και η Ελλάδα
Ο ΕΟΔΥ και οι Έλληνες εμπειρογνώμονες ακολούθησαν σχετικά πιστά τις οδηγίες του ΠΟΥ, παρασυρόμενοι στα λάθη του, αλλά όποιος έπαιρνε τις τελικές αποφάσεις – και είναι πλέον αμφίβολο αν ήταν η επιτροπή των λοιμωξιολόγων – έδειχνε μια εντυπωσιακή προτίμηση σε μέτρα που περιόριζαν την κίνηση σε ανοιχτό χώρο και πολύ λιγότερο ασχολήθηκε με τη μετάδοση σε κλειστούς – π.χ. εργασιακούς – χώρους. Έτσι ούτε για τον εξαερισμό δεν ελήφθησαν τα μέτρα που πρότεινε ο ΠΟΥ, ούτε στα σχολεία άλλαξε κάτι, ούτε τα ΜΜΜ δεν λειτούργησαν στην πράξη με ανοιχτά καν παράθυρα τον χειμώνα.
Αντ’ αυτών τα μέτρα που επιβλήθηκαν ήταν όχι μόνο αναποτελεσματικά αλλά συνδύαζαν την αναποτελεσματικότητα αυτή με την ιδιαίτερη οχληρότητα και την απουσία γνώσης της συμπεριφοράς των ανθρώπων στην Ελληνική κοινωνία.
Έτσι ενώ θα έπρεπε ο κόσμος να εξωθείται σε ανοιχτούς χώρους, περιοριζόταν μέσα, με αυθαίρετες ώρες απαγόρευσης κυκλοφορίας και κλειστά, κλειδωμένα, πάρκα, άλση και κοινόχρηστους χώρους. Οι ώρες κλεισίματος ώθησαν τον κόσμο – ιδίως τους νεώτερους – από την αραιότερη συνύπαρξη στα καθίσματα των μαγαζιών, στον πυκνότερο συνωστισμό στις πλατείες και, τέλος, σε σπίτια – σε κλειστούς δηλαδή χώρους – με ‘αναγκαστικές’ διανυκτερεύσεις μέχρι τις 5 το πρωί. Για κάποιο μυστηριώδη λόγο απαγορεύτηκε το… ψάρεμα και το κυνήγι και έκλεισαν τα περίπτερα, ενώ και με την απαγόρευση των διαδημοτικών μετακινήσεων στερήθηκαν πολλοί πολίτες τη δυνατότητα της εξωτερικής άσκησης και του υπαίθριου βίου. Παράλληλα δημιουργήθηκε ψευδής αίσθηση κινδύνου με την υποχρεωτική μασκοφορία ακόμα και στον κατά μόνας περίπατο, αλλά και την εμμονή στο σχολαστικό πλύσιμο των χεριών και των επιφανειών. Σε μια χώρα με δυνατότητα να ζει κανείς 300 μέρες το χρόνο υπαιθρίως, καμία προσπάθεια δεν έγινε να μετακινηθούν δραστηριότητες σε εξωτερικούς χώρους (μαθήματα, συναυλίες, εστίαση κτλ). Κόσμος που λιαζόταν έξω έτρωγε πρόστιμα, ή και ξύλο. Οι πάνινες μάσκες που δεν είναι το επαρκέστερο μέσο για να προστατευτεί κανείς από αερολύματα, παρέμειναν συστηνόμενες σε όλες τις συνθήκες. Τα σχολεία άνοιξαν μέσα στον χειμώνα – για να ξανακλείσουν. Σε μια στιγμή κορυφαίου σουρεαλισμού η Εκκλησία πείστηκε να διεξάγει την τελετή των Θεοφανείων σε… εσωτερικό μόνο χώρο, και απαγορεύτηκε κάθε λιτανεία και αγιασμός σε εξωτερικό χώρο! Για κάποιο μυστηριώδη επίσης λόγο η Ανάσταση αντί να γίνει στον εξωτερικό χώρο των εκκλησιών εξ ολοκλήρου αποφασίστηκε να γίνει… νωρίτερα από τις 12. Μητροπόλεις αποφάσισαν να ‘απαγορεύσουν’ τις μάσκες μέσα στην εκκλησία – στην Αιτωλοακαρνανία – με αποτέλεσμα την έκρηξη των κρουσμάτων Μάιο μήνα…
Το θέατρο της υγιεινής προκρίθηκε της ουσίας. Μέτρα πάρθηκαν για να δίνουν την αίσθηση της ασφάλειας και όχι για να παράγουν ασφαλή περιβάλλοντα…
Αν τους πρώτους μήνες της πανδημίας η υπεραντίδραση των μέτρων ήταν εύλογη, καθώς κανένας δεν ήταν σίγουρος για τις βασικές παραμέτρους της μετάδοσης της ασθένειας, καθώς οι μήνες περνούσαν οι τυφλοί οριζόντιοι περιορισμοί και μάλιστα, όπως είπαμε, εστιαζόμενοι στους ανοιχτούς χώρους, γίνονταν όλο και λιγότερο δικαιολογήσιμοι. Πλέον, τα λίγα εν ισχύ μέτρα (σε εποχή που η πανδημία βρίσκεται σε βραδύτατη μόνο εκτόνωση, παρά τους εμβολιασμούς) μοιάζουν πιο αυθαίρετα και πιο αναποτελεσματικά. Π.χ:
- Διατηρείται ο παραλογισμός της απαγόρευσης κυκλοφορίας μετά τις 12:30 τη νύχτα, πράγμα που δεν έχει ούτε κοινωνική λογική, ούτε φυσικά βιολογική.
- Κανένα μέτρο δεν λαμβάνεται επί της ουσίας για τον έλεγχο του εξαερισμού στους εργασιακούς χώρους. Φίλτρα και εξαερισμοί όχι μόνο θα έπρεπε να έχουν εγκατασταθεί σε όλους τους χώρους δουλειάς που δεν τα διαθέτουν (και μετά την πανδημία θα είναι ένα μέτρο που θα περιορίσει τη μετάδοση άλλων αναπνευστικών παθήσεων, π.χ. της γρίπης), αλλά θα έπρεπε να υπάρξουν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί για να τους επιβάλλουν. Αλλά οι ελεγκτικοί μηχανισμοί υποβαθμίζονται
- Στα σχολεία, με αυτά που γνωρίζουμε πλέον οι ώρες θα έπρεπε να είναι συντομότερες, τα διαλείμματα μακρύτερα και σε εξωτερική αυλή υποχρεωτικά, ο έλεγχος του εξαερισμού όλων των τάξεων συστηματικός, το κράτος θα όφειλε να παράσχει μάσκες Ν95 σε μαθητές και διδάσκοντες. Θα μπορούσαν να είχαν οργανωθεί μέθοδοι διδασκαλίας σε ανοιχτούς χώρους – κάτι που έχει ιστορικό προηγούμενο
Ειδικοί, επιστήμη και αξιοπιστία
Είχα γράψει σχετικά πρόσφατα για τη δυσκολία διαχείρισης της τεχνοπολιτικής πληροφόρησης αλλά και κατανόησης της επιστημονικής μεθοδολογίας από τα ΜΜΕ.
Οι εξελίξεις που περιγράψαμε παραπάνω, σχετικά με τη δραματική “επανάσταση” στις γνώσεις μας για τη διάδοση των ιών που πλήττουν το αναπνευστικό εν μέσω της πανδημίας, δείχνουν και από μια ακόμα σκοπιά το πόσο δύσκολο είναι να μεταφερθεί ένας σαφής και έγκυρος λόγος μέσω των ΜΜΕ για θέματα δημόσια υγείας, αλλά και γενικά για θέματα τεχνοπολιτικής. Η επιστήμη δεν είναι ένα στατικό σώμα γνώσεων το οποίο κάποιοι “σοφοί” μεταφέρουν απλουστευμένο σε ένα αδαές κοινό, αλλά μια μεθοδολογία και ένας τρόπος ανάλυσης δεδομένων, ένα σώμα εμπειρικών παρατηρήσεων στο οποίο προστίθενται συνεχώς νέες.
Η πανδημία δεν ήταν απλά κάτι για το οποίο έχει να μας πει η επιστήμη, αλλά κάτι το οποίο παρήγαγε επιστημονική γνώση. Και ο ρόλος του ειδικού και της χάραξης πολιτικής δεν αφορά τη διαχείριση και την εξειδίκευση βεβαιοτήτων, αλλά το ζύγισμα των διαθέσιμων στοιχείων και την τροφοδότηση της δημόσιας συζήτησης. Γιατί τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας δεν ήταν εξαρχής δεδομένα, αλλά αποτέλεσμα διαβούλευσης μεταξύ υγειονομικών, ερευνητών, αλλά και γραφειοκρατών και πολιτικής εξουσίας, υπό την αίρεση των νόμων και των δικαιωμάτων μιας κοινωνίας. Η προσπάθεια να επενδυθούν με μανδύα επιστημονικής ουδετερότητας, μέτρα που είχαν και συνταγματικές αλλά και κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις, δεν ήταν φυσικά μόνο ελληνικό φαινόμενο. Στην Ελλάδα όμως η πολιτική σκοπιμότητα έγινε – και φάνηκε στους τελευταίους μήνες απελπισμένης αέναης συσσώρευσης απαγορεύσεων – κρίσιμη παράμετρος των αποφάσεων που λαμβάνονταν εν ονόματι της προστασίας από την πανδημία.
Το θέμα της χάραξης πολιτικής μέσα σε πλαίσια όπου δεν υπάρχει ομοφωνία των ειδικών ή που η επικρατούσα επιστημονική άποψη είτε εμπλουτίζεται συνεχώς είτε κλονίζεται, δεν είναι κάτι που θα πάψει να είναι επίκαιρο μετά την πανδημία. Αναζητείται μια πιο πειστική διαχείρισή του από αυτή που ζήσαμε.
Photo by Dollar Gill on Unsplash
