“Μπορεί να υπάρξει τέχνη μετά το Ολοκαύτωμα;”, διερωτάτο ο επιφανής φιλόσοφος Τέοντορ Αντόρνο, αναπτύσσοντας τον συλλογισμό του με βάση την αρνητική διαλεκτική μέθοδο της Σχολής της Φραγκφούρτης, για να απαντήσει κατά κάποιον τρόπο στην απόφανση του Χέγκελ ότι “η Τέχνη μιας και δεν μπορεί να ξεριζώσει το κακό, μπορεί τουλάχιστον να προσφέρει μία παραμυθία”. Για τον Εβραίο Αντόρνο, που αρνείται μετά τον όλεθρο του πολέμου και της γενοκτονίας να συμμερισθεί την αισιοδοξία των Φώτων και κυρίως την εγελιανή διαλεκτική σύνθεση.
Όμως τον ίδιον τον Αντόρνο έρχεται να διαψεύσει η επιμονή, η εφευρετικότητα και κυρίως το όραμα των σπουδαστών της μοναδικής σχολής Καλών Τεχνών στη Γάζα, το εκπαιδευτικό κέντρο Νταρ αλ Καλίμα, που στεγάζεται σε ένα σπίτι με αυλή, λίγες εκατοντάδες μέτρα από το πολυώροφο κτήριο, που στέγαζε τα γραφεία μέσων ενημέρωσης και πρόσφατα βομβαρδίσθηκε από τους Ισραηλινούς, στο πλαίσιο της αιματηρής επέμβασής τους στη Γάζα. Τα αγόρια και κορίτσια που πηδούν πάνω από ερείπια και πτώματα, εξακολουθούν να παρακολουθούν τα μαθήματα και να μαζεύουν σπασμένα γυαλιά και άλλα υλικά, προκειμένου να τα μετατρέψουν σε έργα τέχνης. Πολλά από αυτά τα έργα, όπως τα γυάλινα περιστέρια, στέλνουν το μήνυμα της ελπίδας και της ειρήνης, το οποίο όμως αποσιωπάται από τους ανηλεείς βομβαρδισμούς των ισραηλινών μαχητικών.
Συχνά τα παιδιά δεν μπορούνε να επιστρέψουν σπίτι τους ή δεν βρίσκουν πια σπίτι, παρά ρημαγμένους τοίχους, όμως όλα τους συμφωνούν με τον ιδρυτή του Μίτρι Ραχέμπ, Λουθηρανό ιερέα από τη Βηθλεέμ όταν τονίζει πως “πρέπει να συνεχίσουμε να κάνουμε τέχνη, είναι πολύ σημαντικό. Δεν μπορούμε να αφήσουμε την καταστροφή να έχει τον τελευταίο λόγο”.
Η σχολή γεννήθηκε ως δορυφορικό πρόγραμμα του Dar al Kalima College, ενός ιδρύματος που ξεκίνησε το 1995 στη Βηθλεέμ ο Ραχέμπ, σε ένα παλιό κτήριο της Οθωμανικής εποχής, το οποίο είχε ανακαινισθεί και μετατραπεί σε παρεκκλήσιο. Το 2018 περίπου διακόσιοι νέοι από τη Γάζα ήλθαν σε επαφή με τον Ραχέμπ μέσω Facebook, μετά την επίσκεψή του στην περιοχή, ζητώντας του να ιδρύσει στην πολύπαθη ζώνη μια σχολή καλών τεχνών. Όπερ και εγένετο: Το 2019 το δορυφορικό πρόγραμμα ξεκίνησε, πρώτα σε μια γωνιά του Γαλλικού Πολιτιστικού Κέντρου της πόλης, αλλά συνέχεια βρήκε τη δική του έδρα σε ένα ανακαινισμένο παλαιό σπίτι στο κέντρο της Γάζας, χάρις στη βοήθεια μαθητών, εθελοντών και τη χρηματοδότησης από η αμερικανική ΜΚΟ Bright Stars of Bethlehem. Λίγο αργότερα, χτίστηκαν γραφεία και εργαστήρια και η Σχολή άνοιξε τον Μάρτιο του 2020, ακριβώς στην αρχή της πανδημίας. Παρά το εύθραυστο σύστημα υγείας στη Γάζα και τους πολυπληθείς προσφυγικούς καταυλισμούς, που καθιστούσαν επισφαλή τη φοίτηση εν μέσω πανδημίας, τα ζωογόνα μαθήματα συνεχίσθηκαν. Τα εργαστήρια δούλεψαν παρά την επισφάλεια, και πραγματοποιήθηκαν εκθέσεις φωτογραφίας, βίντεο, ζωγραφικής και γλυπτικής, καθώς και συναυλίες και ραδιοφωνικές εκπομπές παλαιστινιακής παραδοσιακής και λαϊκής μουσικής.
Μπορεί τα μαθήματα να έχουν σταματήσει από τους εναέριους βομβαρδισμούς, όμως τα σχέδια των μαθητών δεν έχουν σημάνει σιωπητήριο. Όλοι ετοιμάζονται για το νέο πρόγραμμα, που ξεκίνησε τον περασμένο Αύγουστο από τη Βηρυτό, για να εκθέσει και γνωρίσει τα έργα τους διεθνώς. Σε πείσμα μάλιστα του αποκλεισμού της Γάζας που αφορά τόσο την μετακίνηση των ανθρώπων, όσο και την είσοδο υλικών, λόγω του καθολικού αποκλεισμού που επέβαλαν το Ισραήλ και η Αίγυπτος από τότε που η Χαμάς ανέλαβε την εξουσία το 2006. Οι σπουδαστές δεν κάμπτονται όμως από τις απαγορεύσεις και επωφελούνται από όλες τις ρωγμές των κανόνων της απαγόρευσης για να βγάλουν τα έργα τους στη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη και από εκεί στον υπόλοιπο κόσμο. Δεν επιτρέπονται ξυλόγλυπτα, ή άλλες κατασκευές, αλλά ζωγραφιές, κεντήματα και παραδοσιακά υφαντά μπορούν να περάσουν ως προϊόντα στην άλλη πλευρά. Τώρα το κολλέγιο συγκεντρώνει χρήματα για να εξασφαλίσει δίδακτρα για φοιτητές, οι οποίοι με τη σειρά τους διοργανώνουν εργαστήρια σε καταυλισμούς προσφύγων, ιδίως για μικρά παιδιά, που στόχο έχουν να ανακουφίσουν μέσω της τέχνης, αποδεικνύοντας πως αυτή μπορεί να επιβιώνει ακόμη και στις πιο στυγερές συνθήκες και πως τω όντι μπορεί να ξορκίσει το κακό.
Αμηχανία και καταστολή
Την ίδια στιγμή, εντύπωση προκαλεί η αμηχανία των καλλιτεχνών εκτός Παλαιστίνης και η μερική σιωπή τους απέναντι σε όσα συντελούνται στη Γάζα. Η εμπορευματοποίηση, η θεσμοποίηση της καλλιτεχνικής παραγωγής και ο αυξανόμενος απανθρωπισμός (deshumanization) της τέχνης υπό το βάρος του καταμερισμού της εργασίας (Βλέπε Janet Wolff, The Social Production of Art, p.37), σε συνδυασμό με την οικονομική πίεση που δέχθηκε ο χώρος της τέχνης στη διάρκεια της πανδημίας, αποστερεί από τους καλλιτέχνες το δικαίωμα να διεκδικήσουν μία αυτοτελή έκφραση της συνειδησιακής τους και ιδεολογικής τους στράτευσης υπέρ της ελευθερίας του ατόμου και της αυτοδιάθεσης. Ο ανηλεής βομβαρδισμός της Γάζας, σε αντίθεση με τον Πόλεμο του Βιετνάμ, φερ’ ειπείν, ή άλλα παρόμοια ειδεχθή γεγονότα στο παρελθόν, δεν έχει κινητοποιήσει την καλλιτεχνική κοινότητα όσο θα έπρεπε – πέρα από τη συμβατική βινιέτα Save Palestine στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο κοινωνικός έλεγχος φαίνεται πως έχει στομώσει τη διάθεση των καλλιτεχνών να αντιταχθούν στην άμεση (οικονομική) και έμμεση (κοινωνική, παραγωγική, διανεμητική) επίδραση των διαδικασιών και θεσμών στην καλλιτεχνική παραγωγή. Στη “δυϊκότητα των δομών”, που χαρακτήριζε κατά τον Anthony Giddens την ανθρώπινη δράση μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, η πλάστιγγα έχει γείρει αμετάκλητα προς το μέρος του πλαισίου και των δομών ως “προϋπόθεση και συνθήκη που διέπει” την ανθρώπινη δράση αντί να αποτελεί “παράγωγο της ανθρώπινης δράσης”.
Στο εντελώς στρατιωτικοποιημένο και διαφιλονικούμενο από την Ινδία και το Πακιστάν Κασμίρ, οι ινδικές αρχές συνέλαβαν την περασμένη εβδομάδα τον καλλιτέχνη Μουντασίρ Γκουλ, 32 ετών , για το γκράφιτι που είχε ζωγραφίσει σε αλληλεγγύη προς τους δοκιμαζόμενους Παλαιστίνιους. Ο καλλιτέχνης, που είχε ζωγραφίσει ένα πρόσωπο μιας λυπημένης γυναίκας, φορώντας τη σημαία της Παλαιστίνης ως μαντίλα, και είχε γράψει: “Είμαστε Παλαιστίνη”, οδηγήθηκε στο αστυνομικό τμήμα της Σαντάρ και διατάχθηκε να σβήσει την επίμαχη δημιουργία του,.
Σύμφωνα με την αστυνομία, το έργο του Γκουλ είχε δημιουργήσει αίσθηση και προσείλκυσε μεγάλο ενδιαφέρον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και για αυτό συνελήφθη. Παράλληλα, οι αρχές του Κασμίρ, μία από τις πλέον στρατιωτικοποιημένες ζώνες στον κόσμο και όπου από το 2019 έχει επιβληθεί αποκλεισμός κι έλεγχος εισόδου-εξόδου από την εθνικιστική κυβέρνηση της Ινδίας, ενημέρωσαν πως αναζητούνται στην περιοχή και άλλοι εμπλεκόμενοι στην παραγγελία και εκτέλεση του επίμαχου γκράφιτι υπέρ των Παλαιστινίων.
Εξάλλου η αστυνομία συνέλαβε άλλα είκοσι πρόσωπα και τον τοπικό θρησκευτικό ηγέτη Σαρτζάν Μπαρκάτι, γιατί συγκεντρώθηκαν για να προσευχηθούν για την Παλαιστίνη. Οι συλληφθέντες βρίσκονταν μέσα στο πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην περιοχή Σόπιαν στο Κασμίρ.
Η είδηση των συλλήψεων αυτών έχει προκαλέσει αίσθηση κι ανησυχία στην κοινότητα των μουσουλμάνων στο Κασμίρ, μία περιοχή που το καθεστώς της, που επηρεάζεται άμεσα από τις επιδιώξεις και το όραμα του ινδουϊστικού εθνικισμού, σε μεγάλο βαθμό προσομοιάζει στην κατάσταση που κυριαρχεί στα Κατεχόμενα.
Η Νάπολι παρούσα
Την ίδια στιγμή όμως υπάρχουν και φωνές που, σε αναλογία με τη στάση του Ζαν-Πολ Σαρτρ, προτάσσουν την εθελοντική και αναλογισμένη (volontaire et reflechie) προσωπική στράτευση και εμπλοκή του καλλιτέχνη, που “σπάει την παθητικότητα”. Ο Ιταλός καλλιτέχνης και φωτογράφος Εντουάρντο Καστάλντο, ήδη από την 1η Απριλίου είχε συνεγείρει τις συνειδήσεις στην γενέτειρά του Νάπολι, με μια τεράστια τοιχογραφία για την καταπίεση των Παλαιστινίων. Σε μία πόλη όπου η ανεκτικότητα και η μείξη των πολιτισμών είναι παντοτινά παρούσα και αποδεκτή, ο Καστάλντο έστρωσε έναν τοίχο, όπου απεικονιζόταν η ατέλειωτη σειρά των Παλαιστινίων που είναι υποχρεωμένοι να περιμένουν στο σημείο ελέγχου στη Βηθλεέμ (ένα από τα εκατοντάδες σε όλην τη χώρα) για να εισέλθουν και να εργασθούν στο Ισραήλ.
Ο Καστάλντο, που έχει δημιουργήσει και άλλα παρόμοια γκράφιτι με θέμα τα παλαιστινιακά δεινά, υπήρξε φωτορεπόρτερ, με μακρά θητεία στην περιοχή, όπως και την Αίγυπτο ή όπου αλλού είχαν ξεσπάσει οι κινητοποιήσεις στην Αραβική Άνοιξη. Μετά την εμπειρία του τούτη αποφάσισε να αφιερωθεί στην τεχνική του γκράφιτι, αντιλαμβανόμενος ότι η υπερπληθώρα της φωτογραφικής εικόνας ενδέχεται να οδηγήσει στην κοινοτοπία του πόνου (και κατά συνέπεια στο προσπέρασμά του και την απάθεια του κοινού). Απεναντίας, η προέκταση, συμβολική και ετυμολογική, που μπορεί να δώσει η τέχνη σε ένα γεγονός, το “λεξιλόγιο”, εικαστικό τε και εννοιολογικό, που πηγάζει ακριβώς από το γεγονός αυτό, μπορεί να συγκινήσει περισσότερο την ανθρώπινη ευαισθησία, καθώς δύναται να φωτίσει πτυχές και να θίξει χορδές τόσο μύχιες που η εικόνα με την αμεσότητα του μηνύματος δεν μπορεί να φωτίσει και να ερεθίσει τη στοχαστικότητα και το πραγματικά βαθύ και ειλικρινές συναίσθημα, που χρειάζεται για τη “συμμετοχική” (participative) πρόσληψη μίας δραματικής κατάστασης, όπως αυτήν που ζει εξακολουθητικά και σήμερα η Παλαιστίνη.
