Αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος ήταν η απόδοση στην παγκοσμίου φήμης τραγουδίστρια Dua Lipa αλβανικού διαβατηρίου. Η συμβολική αυτή κίνηση έγινε στα πλαίσια του εορτασμού των διπλών εθνικών εορτών της Αλβανίας, που στις 28 Νοέμβρη τιμά την επέτειο της ανεξαρτησίας της και στις 29 Νοέμβρη την απελευθέρωση από τις δυνάμεις του Άξονα τα έτη 1912 και 1944 αντίστοιχα. Όμως, αν θέλει κανείς να βρει μια ημερομηνία ορόσημο για την απαρχή της σύγχρονης ιστορίας της Αλβανίας, μάλλον πρέπει να ψάξει στους μήνες του καλοκαιριού. Είναι 7 Αυγούστου του 1991 και το πλοίο Vlora καταλαμβάνεται από χιλιάδες πολίτες που θέλουν με κάθε τρόπο να πάνε στην Ιταλία. Η μεγάλη έξοδος των Αλβανών έχει αρχίσει. Όπως έγραψε δηκτικά ένα χρήστης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: «το αλβανικό κράτος προσφέρει διαβατήριο στη Dua Lipa και φουσκωτά σκάφη στην αλβανική νεολαία».
Τα κύματα μετανάστευσης του αλβανικού λαού ήταν πολλά και σε μεγάλο βαθμό γνωστά και στην Ελλάδα, καθώς υπήρξε από τους βασικούς αποδέκτες τους. Το 1990 θα ξεκινήσουν στα Τίρανα οι πρώτες καταλήψεις πρεσβειών δυτικών χωρών με στόχο την έκδοση βίζας. Οι πρεσβείες της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας καταλαμβάνονται από διαδηλωτές οι οποίοι αρνούνται να φύγουν, αν δεν τους εκδοθεί βίζα. Μερικούς μήνες μετά, κόσμος καταλαμβάνει πλοιάρια από το λιμάνι του Δυρραχίου και ξεκινά το ταξίδι προς τις ιταλικές ακτές. Ακολούθως ξεκινά κύμα φυγής και προς την Ελλάδα όπου χιλιάδες άνθρωποι θα περάσουν τα σύνορα στα βουνά πεζή. Ο αριθμός όσων έχασαν τη ζωή τους στο ταξίδι προς την Ιταλία και την Ελλάδα παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος.
Οι χώρες με τις οποίες η Αλβανία δεν μοιράζεται σύνορα θα είναι πιο επιλεκτικές και οργανωμένες ως προς τη μετανάστευση. Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία, ΗΠΑ, Καναδάς αλλά και Αργεντινή θα δεχθούν πάντως χιλιάδες μετανάστες. Με την άφιξη διεθνούς βοήθειας και κάποιας πολιτικής σταθεροποίησης η μετανάστευση θα μειωθεί τα χρόνια μέχρι το 1996 .
Στις αρχές του 1997 ξεκινάει το δεύτερο μεγάλο κύμα. Η κατάρρευση της φούσκας των επιχειρήσεων-«πυραμίδων» είχε ως αποτέλεσμα χιλιάδες άνθρωποι να χάσουν τις αποταμιεύσεις τους. Ο τότε πρωθυπουργός Σαλί Μπερίσα στήριζε και πρακτικά ωθούσε έναν λαό με ελάχιστη εμπειρία από το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός να «επενδύσει» σε αυτά τα «χρυσωρυχεία». Λίγους μήνες μετά, η χώρα βρισκόταν ένα βήμα πριν από τον εμφύλιο. Οι αποθήκες όπλων άδειασαν, η οικονομία κατέρρευσε και ένα δεύτερο κύμα μετανάστευσης ακολούθησε. Σχεδόν παράλληλα κορυφώνεται και ο πόλεμος στο Κόσοβο, με χιλιάδες πρόσφυγες να ψάχνουν διέξοδο κυρίως σε χώρες της δυτικής Ευρώπης, όπως η Ελβετία, η Γερμανία και η Αγγλία.
Και ενώ θα περίμενε κανείς σταδιακά η κατάσταση να ομαλοποιηθεί, αφού η Αλβανία γνώρισε αλματώδη ανάπτυξη και σχετικά πολιτική σταθερότητα, κάτι τέτοιο δε φαίνεται να συμβαίνει. Την τελευταία δεκαπενταετία, δηλαδή από το 2008 μέχρι σήμερα, περίπου 700.000 Αλβανοί έχουν πάρει άδειες παραμονής στο εξωτερικό, ενώ είναι πρακτικά αδύνατο να υπολογιστεί ο αριθμός όσων έχουν μεταναστεύσει παράνομα. Πρέπει να γίνει μια διάκριση, ωστόσο, στους εποχιακά εργαζόμενους (που έρχονται στην Ελλάδα και την Ιταλία για γεωργικές εργασίες για ένα τρίμηνο και επιστρέφουν) και σε όσους φεύγουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Πάντως, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία από το 2011 μέχρι το 2021 περισσότεροι από 213.000 έχουν απομακρυνθεί στο εξωτερικό (αφαιρώντας εποχιακά εργαζόμενους και όσους έχουν παλιννοστήσει).
Η πανδημία και οι περιορισμοί στις μετακινήσεις είχαν βάλει ένα σχετικό φρένο σε αυτή τη φυγή, όμως με την άρση των περιοριστικών μέτρων η τάση έχει επανέλθει και μάλιστα δριμύτερη. Οι πρόσφατες δηλώσεις της υπουργού Εσωτερικών της Βρετανίας Σουέλα Μπρέιβερμαν σχετικά με τους Αλβανούς μετανάστες που «εισβάλλουν» στην χώρα της, αν και ξεκάθαρα ρατσιστικές, αντικατοπτρίζουν ένα πραγματικό πρόβλημα. Οι σκηνές με νεαρούς κυρίως άντρες από την Αλβανία να εφορμούν στα νερά της Μάγχης με φουσκωτά για να φτάσουν στην Αγγλία ξύπνησαν στις μνήμες των Αλβανών εικόνες από το Vlora. Αξίζει να σημειωθεί πως η Ελλάδα αλλά και η Ιταλία βρίσκονται πλέον χαμηλά στις προτιμήσεις των μεταναστών, οι οποίοι κινούνται προς τη βόρεια Ευρώπη. Επίσης υπάρχει σημαντικός αριθμός μεταναστών που έχουν αφήσει την Ελλάδα για τις χώρες του Βορρά, σε μια μετανάστευση για δεύτερη συνεχόμενη γενιά. Την ίδια ώρα, στις Βρυξέλλες φαίνεται πως κάποιες χώρες ζητούν την αναστολή της ελευθερίας κίνησης των κατόχων αλβανικών διαβατηρίων, καθώς στο επιτρεπόμενο τρίμηνο διάστημα παραμονής δουλεύουν ανασφάλιστοι.
Και όμως: φτάνοντας αεροπορικώς στην Αλβανία, τίποτα δεν σε προϊδεάζει για αυτή τη μεγάλη φυγή. Το αεροδρόμιο διευρύνεται και οι δρόμοι βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση. Φτάνοντας δε στα Τίρανα το πρώτο πράγμα που σε εντυπωσιάζει, πέραν της έντονης κίνησης στους δρόμους, είναι ο συνεχής οικοδομικός οργασμός. Δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες πολυκατοικίες και γερανοί στα προάστια, πύργοι 40 και 50 ορόφων στο κέντρο με υπόγεια πάρκινγκ, ένα καινούργιο γήπεδο ποδοσφαίρου, εμπορικά κέντρα και μαγαζιά επώνυμων οίκων, ακριβά αμάξια και ζωηρή νυχτερινή ζωή: τα Τίρανα φαίνεται σα να μην έχουν τίποτα να ζηλέψουν από οποιαδήποτε ευρωπαϊκή μητρόπολη. Τι ωθεί λοιπόν τους Αλβανούς να μεταναστεύουν με κάθε τρόπο, ειδικά σήμερα που οι κανόνες της Ε.Ε. γίνονται όλο και πιο σκληροί, ενώ και ο μύθος του «δυτικού παραδείσου» έχει σε μεγάλο βαθμό κατάρρευση και είναι γνωστό πως η μετανάστευση σημαίνει θυσίες για σημαντικό διάστημα;
Η εικόνα της σύγχρονης δυναμικής δυτικής πρωτεύουσας που περιγράφηκε παραπάνω είναι δυστυχώς επίπλαστη. Ο πλούτος και στην Αλβανία έχει συγκεντρωθεί στα χέρια μιας χούφτας ολιγαρχών που έχουν καταληστεύσει τους εθνικούς πόρους και διατηρούν άριστες σχέσεις με την εξουσία. Μεγάλο μέρος της οικοδομικής δραστηριότητας είναι στην ουσία φούσκα, καθώς η «επένδυση» στην αγορά ακινήτων είναι συχνά «βιτρίνα» για τη νομιμοποίηση μαύρου χρήματος που προέρχεται από φαιές δραστηριότητες. Άλλωστε στα δελτία ειδήσεων θα βρει κανείς συνεχώς αναφορές για ποσότητες κοκαΐνης που εντοπίζεται στα λιμάνια του Δυρραχίου (την τελευταία φορά μέσα σε μπανάνες από τη Λατινική Αμερική) ή για ξεκαθαρίσματα λογαριασμών μεταξύ συμμοριών και δολοφονίες ακόμα και εισαγγελέων. Αν σε αυτή τη εικόνα προσθέσει κανείς την τραγική κατάσταση του συστήματος υγείας, που έγινε χειρότερη με την πανδημία, τους χαμηλούς μισθούς, τον πληθωρισμό που έχει εκτοξευθεί και τη διάβρωση κάθε θεσμού ελέγχου και δικαιοσύνης (αν θεωρήσουμε ότι κάποτε υπήρξε), αυτό που θα πάρουμε είναι μια γενιά χωρίς προοπτική.
Σε συζητήσεις είναι εύκολο να καταλάβει κανείς την πεποίθηση πως η υπόθεση «Αλβανία» είναι χαμένη. Η επιβίωση έχει συνδεθεί σε μεγάλο βαθμό με την υποτέλεια στην εξουσία, που θα μοιράσει λεφτά κάτω από το τραπέζι ή την ανάμιξη σε παράνομες δραστηριότητες. Οι πολύ χαμηλοί μισθοί έχουν δημιουργήσει πραγματικό έλλειμμα στην αγορά εργασίας, ειδικά από καταρτισμένα άτομα, όπως γιατρούς, μηχανικούς, ακόμα όμως και τεχνίτες, εργάτες οικοδομής κλπ., που βρίσκουν στο εξωτερικό καλύτερα μεροκάματα. Ταυτόχρονα όλη αυτή η αφαίμαξη από νέους εργαζόμενους δημιουργεί μαύρες τρύπες στο όποιο ασφαλιστικό σύστημα έχει απομείνει, χειροτερεύοντας και άλλο μια κατάσταση ήδη προβληματική.
Ένα παλιό αστικό λαϊκό τραγούδι της κεντρικής Αλβανίας ξεκινούσε με την φράση: «Ποιος πρωτοέκαμε τον ξενιτεμό, να μη του δώσει ποτέ ο Θεός τον λυτρωμό». Θα έλεγε κανείς πως περιγράφει γλαφυρά την πραγματικότητα του αλβανικού λαού. Ενός λαού που 31 χρόνια μετά την έλευση της δυτικής «ελευθερίας και της δημοκρατίας» μοιάζει ακόμα σκαρφαλωμένος στο πλοίο Vlora.
