Με αφορμή το πολύνεκρο ναυάγιο στην Πύλο με τους 81 νεκρούς, ήθελα να προσδώσω ένα ανθρώπινο στίγμα στους όρους «πρόσφυγας» και «μετανάστης», ως αντιδιαστολή στην κοινή χρήση των ποσοτικώς προσδιορισμένων «νεκρών», όταν αναφερόμαστε στους μαζικούς θανάτους τους. Φυσικά, όλα αυτά ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις ανθρώπινων απωλειών.
Ένας καθηγητής στο Πάντειο, όπου δίδασκε Στρατηγικές Σπουδές, μας είπε κάποτε ότι μαθαίνουμε τόσα για πολέμους, όπλα μαζικής καταστροφής, τακτικές, ποσοτικές απώλειες, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούμε τόσο εύκολα μεγάλους αριθμούς που μεταφράζονται σε αριθμούς νεκρών, που αν για μια στιγμή αναλογιστούμε, πως έχουμε κανονικοποιήσει τους θανάτους, που δεν προέρχονται από φυσικά αίτια, αλλά από δολοφονίες, πολέμους, φτώχεια και φυσικές καταστροφές, αίφνης συνειδητοποιούμε ότι πρόκειται περί ανθρώπων και όχι κάποιων τυχαίων αριθμών. Για παράδειγμα, στον Α’ΠΠ σκοτώθηκαν περίπου 66 εκ. άνθρωποι, ένας τρομακτικός αριθμός. Σκέψου για μια στιγμή, πόσοι άνθρωποι επηρεάστηκαν από τον θάνατο ενός τυχαίου Γάλλου στρατιώτη; Ένας άνθρωπος, όσο αναλώσιμος κι αν φαίνεται να είναι, έχει δημιουργήσει ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων και η ξαφνική και άδικη απώλεια του, θα επηρεάσει τις ζωές των ανθρώπων γύρω του, αλλά και μια σειρά αλυσιδωτών γεγονότων που έπονται του θανάτου του. Προφανώς, η ζωή ενός ανθρώπου συγκριτικά με τα 8 δισ. που κατοικούν τον πλανήτη, φαίνεται να είναι αμελητέα, αλλά παρόλα αυτά ο άδικος χαμός ενός, θα επηρέαζε δραματικά τον κοινωνικό περίγυρο του ή πολλές φορές ένα πιο ευρύ κοινωνικό πλαίσιο. Άλλωστε, ένας άνθρωπος ήταν και ο Νέλσον Μαντέλα, η Μαρία Κιουρί, αλλά και ο Χίτλερ.
Οι άνθρωποι αποτελούνται από ιστορίες. Ένας πρόσφυγας, λόγου χάρη, απαρτίζεται από αμέτρητες ιστορίες και διακλαδώσεις σχέσεων, και δεν είναι απλά ένας «λάθρο», ούτε ένας αριθμός. Αντίθετα, έχει οικογένεια και ανθρώπους που αγαπά και αγαπιέται. Όπως όλοι μας. Απλά, έχει και μια ζωή και όχι αμέτρητες, όπως πιστεύουν οι ινδουιστές. Όταν αποφασίζει να εγκαταλείψει τη χώρα καταγωγής του, έχει πολύ σοβαρούς λόγους για να το πράξει, είτε γιατί απειλείται η ζωή του, είτε η ζωή των οικείων του. Σίγουρα δεν το κάνει για λόγους αναψυχής, αλλά για ένα σίγουρο και καλύτερο μέλλον. Και, λέω «σίγουρο» γιατί αρχικά πρέπει να εξασφαλίσει ότι θα έχει μέλλον, δεν είναι δεδομένο.
Σε αυτό το κείμενο ήθελα, αρχικά, να ασχοληθώ με προσωπικές ιστορίες προσφύγων και μεταναστών, καθώς έχει μελετηθεί ότι οι άνθρωποι ανταποκρίνονται καλύτερα σε προσωπικές ιστορίες, από ό,τι σε στατιστικά νούμερα. Η τέχνη του μάρκετινγκ και του storytelling ξέρει καλύτερα, πριν από εμάς, για εμάς.
Δυστυχώς, με πρόλαβαν οι εξελίξεις. Ύστερα, από 6 ημέρες εξαφάνισης βρέθηκε το πτώμα της 27χρονης Αναστάζια και πρόκειται περί μιας άλλης γυναικοκτονίας που προστίθεται στη μακρά λίστα των γυναικοκτονιών που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα. Τώρα, πώς σχετίζεται το γεγονός αυτό με το προαναφερθέν θέμα; Ο βασικός ύποπτος για τη δολοφονία της νεαρής γυναίκας, είναι Μπαγκλαντεσιανός. Και τι πιο σύνηθες, που θα έλεγε και ο αμέμπτου φήμης και ηθικής, Ευαγγελάτος; Και πού κολλάει το ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου; Θα μας τρελάνεις;
Μα, προφανώς, ενώ παράλληλα εκτυλίσσονται και έρχονται στο φως στοιχεία και για τις δύο υποθέσεις -του ναυαγίου και της γυναικοκτονίας- πυροδοτείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια συζήτηση ή ρατσιστικός οχετός (πείτε το όπως θέλετε), που συνδέουν την εισροή μεταναστών και προσφύγων με την αύξηση της εγκληματικότητας και επί τούτου των γυναικοκτονιών. Άλλο που δεν θέλανε, δηλαδή για να αναπτύξουν την «βασίμων υποθέσεων» επιχειρηματολογία τους, συσχετίζοντας τα δύο γεγονότα ως αλυσιδωτή αντίδραση. «Αν μπουν οι λαθρό στη χώρα, θα σας βιάσουν και θα σας σκοτώσουν». Λες και δεν μας παρενοχλούν, βιάζουν και σκοτώνουν καθημερινά κάτι άξια Ελληνόπουλα, γαλουχημένα από την κούνια στον μισογυνισμό και την πατριαρχία. Οι γυναικοκτονίες δεν κάνουν διακρίσεις σε αυτά, όποιος άντρας θέλει σκοτώνει. Δεν πα να είναι λευκός, μαύρος, ψηλός, κοντός, πλούσιος, φτωχός, σπουδαγμένος, αναλφάβητος και η λίστα συνεχίζεται, αρκεί να είναι άντρας και να σκοτώσει μια γυναίκα λόγω του φύλου της. Απλά τα πράγματα, μην μπερδεύεστε. Αξιομνημόνευτο παράδειγμα, είναι η γυναικοκτονία της Καρολάιν από τον σύζυγό της, ο οποίος και Έλληνας είναι, και εμφανίσιμος, και αναγνωρισμένης φήμης επάγγελμα ασκούσε, και γενικά δεν λες ότι πεινούσε.
Οπότε λέω να σκοτώσω δύο πουλιά με μια πέτρα, που λένε και οι Άγγλοι.
Μια φορά και έναν καιρό, πολύ παλιά, δούλευα σαν φροντίστρια σε δομή ασυνόδευτων ανηλίκων για ένα σχετικά μικρό διάστημα, κάπου στο κέντρο της Αθήνας. Παιδί μεταναστών η ίδια, πάντα ήμουν πιο ευαίσθητη με αυτούς τους πληθυσμούς, χωρίς όμως ποτέ να έχω έρθει σε επαφή μαζί τους. Εκεί, είχα την ευκαιρία να αλληλεπιδράσω με αυτές τις «εγκληματικές φυσιογνωμίες».
Ως φροντιστές οφείλαμε να διανείμουμε το φαγητό, τα φάρμακα, να συνοδεύουμε και να επιτηρούμε τους ασυνόδευτους ανηλίκους, όλα αγόρια. Εγώ τότε και σχεδόν συνομήλική τους ήμουν, και εμφανίσιμη, και νέα υπάλληλος, άρα θα έλεγε κανείς ότι εφόσον μπήκε νέο αίμα, θα υπήρχε μια περιέργεια γύρω από το πρόσωπό μου. Και όντως για μερικά αγόρια υπήρχε και σε άλλα απλά περνούσα αδιάφορη. Βλέμμα δεν μου έριχναν, περνούσαν με σκυφτό κεφάλι δίπλα μου. Κάποιοι από σεβασμό ή αδιαφορία και άλλοι από περιφρόνηση λόγω κουλτούρας (για να μην λέμε και ψέματα).
Ήταν η πρώτη περίοδος της καραντίνας, επομένως τα παιδιά ήταν κλεισμένα μέσα στη δομή και η μόνη τους δυνατότητα να βγουν από αυτή, ήταν για προσωπικά ψώνια, συνοδευόμενα υποχρεωτικά από κάποιον φροντιστή. First mission accomplished! Σε τόσες εξόδους πήγα, καμία απρεπή συμπεριφορά προς το πρόσωπό μου, εκτός από έναν Αφγανό που ήθελε να το παίξει μάγκας και να με κεράσει καφέ. Ίσα ρε, του ξηγήθηκα!
Έχω αμέτρητες ιστορίες από εκεί μέσα και πόσες άλλες θα είχα αν είχα συνεχίσει να εργάζομαι εκεί. Θα αναφέρω μερικά από τα σκηνικά που με έκαναν να γελάσω, να συγκινηθώ και ίσως καμιά φορά να κλάψω από τα νεύρα μου.
Ο Σαμπίρ και τα μαθήματα γερμανικών
Ο Σαμπίρ είναι Αφγανός, που έχει μεγαλώσει στο Ιράν. Ήταν ένα από τα πιο γλυκά παιδιά της δομής και με βοηθούσε συνέχεια σε διάφορες δουλειές αλλά και όταν γινόταν κάποια παρεξήγηση, έμπαινε πάντα στη μέση σαν διαμεσολαβητής, για να με διευκολύνει. Μιλούσε μόνο φαρσί και, στην αρχή, ήταν πολύ δύσκολο να συνεννοηθούμε. Κατά τις πρώτες μου μέρες στη δομή, βρισκόμουν στη κουζίνα και ένας φίλος του, ο Φαζάλ, που μιλούσε αγγλικά ανέλαβε τη διερμηνεία. Μου είπε ότι ο Σαμπίρ έκανε μαθήματα γερμανικών, ώστε να επανενωθεί με τις αδερφές του στη Γερμανία, αλλά με τον Covid, το σχολείο σταμάτησε και τα μαθήματα διακόπηκαν. Τότε, δεν ξέρω πώς μου ήρθε του μίλησα γερμανικά, από τα λίγα που θυμόμουν, από όταν πήγαινα σχολείο. Τι το ‘θελα; Αμέσως, έφερε τα βιβλία του και μέσω του google translate με παρακάλεσε να τον βοηθήσω. Του είπα ότι δεν θυμάμαι τίποτα πέρα από μερικές εκφράσεις. Στην οθόνη του μεταφραστή, μου έγραψε ότι ήμουν η μόνη του ελπίδα, καθώς κανένας άλλος δεν γνώριζε γερμανικά στη δομή. Εεε αυτό ήταν!
Έφερα όλα τα βιβλία γερμανικών που είχα, και ξεκινήσαμε εντατικά να μαθαίνουμε και αυτός και εγώ. Μετά από λίγο καιρό, και ενώ ξεκινήσαμε να κάνουμε και αγγλικά μαζί, αυτό που κατάφερα είναι να μπερδεύει σε μια πρόταση και αγγλικά και γερμανικά μαζί . Εκεί τελείωσαν για τον Σαμπίρ τα μαθήματα γερμανικών! Κάναμε μόνο αγγλικά. Ο Σαμπίρ, όταν δούλευα πρωινή βάρδια έμενε όλη τη νύχτα ξάγρυπνος για να μπορέσει να με δει το πρωί και να κάνουμε λίγο μάθημα. Κατά τις 12 μου έλεγε ότι πάει να κοιμηθεί λίγο, αλλά ήθελε οπωσδήποτε να πάω να τον ξυπνήσω, μη πάει και φύγω και δεν με δει. Είχα προβληματιστεί με τη συμπεριφορά του και φοβόμουν πως με έχει ερωτευτεί, καθώς ήταν συνέχεια κοντά μου. Μετά από καιρό, εξανεμίστηκαν οι φόβοι μου, αφού μου ομολόγησε ότι του θυμίζω τις αδερφές του και ότι αν φύγω θα στεναχωρηθεί πολύ. Αυτά τα παιδιά, είναι μόνα τους, μακριά από την οικογένειά τους σε μια ξένη χώρα, και είναι μόνο παιδιά που επιζητούν προσοχή και αγάπη. Εκείνος έτυχε να επιλέξει εμένα και είμαι περήφανη για αυτό. Τελικά, όταν έφυγα λίγους μήνες μετά, ο Σαμπίρ μπορούσε να κάνει απλές συζητήσεις στα αγγλικά, χωρίς τη βοήθεια του μεταφραστή. Λίγο καιρό αργότερα, έμαθα ότι έφυγε για τη Γερμανία και θέλω να πιστεύω ότι είναι μαζί με τις αδερφές του.
Ο Αμπντούλ και το χαλασμένο χαμόγελο
Ο Αμπντούλ είναι από το Μπαγκλαντές και θα έλεγε κανείς ότι δεν είχαμε ιδιαίτερες σχέσεις, αφού ήταν πάντα ευγενικός αλλά αποστασιοποιημένος, κάνοντας περισσότερη παρέα με τους ομοεθνείς του. Βέβαια, ήταν εξαιρετικά παραπονιάρης, όταν δεν εξασφάλιζε παραπάνω φαγητό για αυτόν και τους φίλους του. Έτσι, και του έδινες κάτι παραπάνω όμως, χαμογελούσε πλατιά και έλεγε «Ευχαριστώ, κυρία!». Ο Αμπντούλ είχε χάσει τα δύο μπροστινά του δόντια από έναν αστυνομικό, σε ένα κέντρο κράτησης στη Θεσσαλονίκη, ένα χρόνο πριν. Ο δύσμοιρος κυκλοφορούσε έναν ολόκληρο χρόνο, χωρίς τα μπροστινά του δόντια. Και, ενώ, εν μέσω καραντίνας, είχαν ελαχιστοποιηθεί οι επισκέψεις στα νοσοκομεία και τους γιατρούς, στα απολύτως απαραίτητα περιστατικά, για λόγους δημόσιας υγείας, ο Αμπντούλ περίμενε υπομονετικά το πολυπόθητο ραντεβού για να μπορέσει επιτέλους να χαμογελάσει περήφανα.
Λίγους μήνες μετά, ήρθε η ώρα. Συνόδευσα, τέσσερα από τα παιδιά της δομής και τα πήγα στον οδοντίατρο που συνεργαζόταν με την οργάνωση. Να μην σχολιάσω, ότι ένιωθα ότι πηγαίνουμε σε σχολική εκδρομή, στριγγλίζοντας να προσέχουν τα φανάρια και να μην τρέχουν στον δρόμο. Εν τέλει, φτάσαμε στο οδοντιατρείο και πήραν σειρά όλα τα παιδιά. Τελευταίος ήταν ο Αμπντούλ, o οποίος ήταν ο πιο ήσυχος, αφού αδημονούσε να έρθει η σειρά του. Μπήκε μέσα, και λίγη ώρα αργότερα βγήκε εντελώς απογοητευμένος. Τελικά, ο οδοντίατρος του έβγαλε άλλα δύο δόντια για να του φτιάξει γέφυρα. Σύνολο, τέσσερα δόντια. Ενώ εκείνος ήταν έτοιμος να βάλει τα κλάματα, εγώ προσπαθούσα να μην με πάρουν τα γέλια μπροστά του. Γυρίσαμε πίσω και όλοι περίμεναν να δουν το νέο του χαμόγελο. Προσπαθούσαμε να τον πειράξουμε και εκείνος μούτρωνε περισσότερο. Τελικά, μια μέρα πήγα στη δομή και συνάντησα το πιο όμορφο χαμόγελο που είχα δει ποτέ μου. Ο Αμπντούλ χαμογελούσε με τα νέα του δόντια, και ελπίζω αυτό το χαμόγελο να τον συνοδεύει ακόμα, όπου και να είναι.
Ο Αλί και τα νεύρα μου κρόσσια
Ο Αλί ήταν, επίσης, από το Αφγανιστάν και κατά γενική ομολογία μου είχε βγάλει τη πίστη, όσο καιρό δούλευα εκεί. Ήταν ένα μεγάλο παιδί! Είχε σγουρά μαλλιά, ήταν πολύ αδύνατος και όχι πολύ ψηλός. Ο Αλί προσπαθούσε να κάνει συνέχεια φασαρίες για να τραβήξει την προσοχή. Σε κοιτούσε επιδεικτικά στα μάτια -για να τον προσέξεις- και τότε έκανε τη μαλακία. Πόσες φορές πήγαν να μου πέσουν τα μαλλιά εξαιτίας του, δε περιγράφεται. Πήγαινα στη δουλειά και σκεφτόμουν, τι μαλακία θα σκεφτεί να κάνει πάλι.
Γενικά, τα γεύματα τα δίναμε σε συγκεκριμένες ώρες, αλλά πολλές φορές τα παιδιά δεν σέβονταν το ωράριο, πχ επειδή μπορεί να έλειπαν ή μπορεί απλά να βαριόντουσαν να βγουν από το δωμάτιο τους, να παραλάβουν. Για μια περίοδο, οι φροντιστές προσπαθούσαμε να τηρούμε το ωράριο και δεν παραδίδαμε γεύματα, πέραν του προκαθορισμένου ωραρίου, που είχε γνωστοποιηθεί στα παιδιά πολλάκις. Μια μέρα, δεν παραδώσαμε σε έναν φίλο του, γνωστό για την παραβατική του συμπεριφορά και έγινε χαμός. Κλασικά, οι φασαρίες λάμβαναν χώρα όταν έκανα εγώ βάρδια με μια άλλη φροντίστρια, επίσης νεαρή σε ηλικία. Τι το θέλαμε και δεν δώσαμε το γεύμα, μας βγήκε από τη μύτη. Εκείνη τη μέρα, απειλήθηκα τουλάχιστον δύο φορές ότι θα πάθω κακό. Δεν ξέρω πώς έβγαλα τη βάρδια εκείνη τη μέρα και πώς ξαναπήγα στη δουλειά.
Για κάποιο λόγο, δεν κράτησα ποτέ κακία στον Αλί γιατί καταλάβαινα πόσο υπέφερε. Εν τέλει, γίναμε οι καλύτεροι φίλοι! Τον πιλάτευα κάθε μέρα να συνεχίσει τη φαρμακευτική αγωγή, που είχε διακόψει, και τελικά την ξεκίνησε. Βέβαια, μου έβγαζε το λάδι για να την πάρει, ειδικά εν μέσω ραμαζανιού, περίμενε να πάει η ώρα 4:59 – μετά απαγορευόταν να καταναλώσει οτιδήποτε- για να πάρει τα φάρμακά του. Αλλά, τα έπαιρνε πάντα εν τη παρουσία μου και πάντα στις 05:00! .
Ένα βράδυ, κάποιος είχε αφήσει ξεκλείδωτη την ταράτσα και ανέβηκε εκεί -εν αγνοία μας- και καθόταν στην άκρη του τοίχου. Παλαιότερα, είχε κάνει απόπειρες και αυτό μας θορύβησε πολύ. Ανέβηκα μαζί του, και καθίσαμε και χαζεύοντας τη θέα. Μου διηγήθηκε την ιστορία της ζωής του κλαίγοντας, εξιστορώντας πως οι Ταλιμπάν είχαν σκοτώσει όλη του την οικογένεια, πως το είχε σκάσει από τη χώρα του, και πως του είχε απομείνει μόνο ένας θείος στη Γαλλία, που ήθελε να επανενωθεί. Ήταν μόνο ένα μεγάλο παιδί!
Μου ζήτησε να τον βοηθήσω με τα γαλλικά του -ανεπιτυχώς, μου ζήτησε να τον βοηθήσω να καθαρίσει το δωμάτιο του, που βρωμούσε λες και έκανε επιδρομή σε αυτό κουνάβι, και τελικά ανακαλύψαμε ένα κρυμμένο κλούβιο αυγό. Και το καλύτερο; Όταν αγόραζε καρύδια, μου καθάριζε μερικά, τα έβαζε στη χούφτα μου και έπρεπε υποχρεωτικά να τα φάω μπροστά του, αλλιώς προσβαλλόταν. Ήταν ο τρόπος του να με ευχαριστήσει. Δεν ξέρω τι απέγινε, αλλά θέλω να ελπίζω ότι έχει βοηθήσει τον εαυτό του και είναι καλά.
Εν τέλει, όσο καιρό εργάστηκα εκεί, δεν μου επιτέθηκε κανένα από τα παιδιά, όσο κι αν με είχαν προειδοποιήσει κάποιοι «καλοθελητές» συνάδελφοι, τον πρώτο μου καιρό εκεί. Εκτός κι αν θεωρείται επίθεση ένα λουλούδι, ένα κομπλιμέντο, ή μια αφιέρωση με τραγούδι (ναι ναι, τα παιδιά ήξεραν τον Κιάμο) ή μια πρόσκληση σε γεύμα σε κάποιο από τα δωμάτια τους, για να μοιραστούν μαζί μας την ελάχιστη μερίδα τους. Προφανώς και υπήρχαν προστριβές, τσακωμοί και αμέτρητα παράπονα. Απλά ακόμα εξακολουθώ να πιστεύω ότι δεν έχει να κάνει με την εθνικότητά τους.
Αυτό που θέλω να πω, αναφέροντας τα παραπάνω, είναι όταν μιλάμε για θανάτους και για νεκρούς στο Αιγαίο, μιλάμε για ανθρώπους με συγκεκριμένο όνομα, ηλικία και ταυτότητα. Δεν είναι απλά αριθμοί. Αυτά τα παιδιά έκαναν αυτό το επικίνδυνο ταξίδι, κάποια μέσω του Έβρου και κάποια μπήκαν σε μια βάρκα με προορισμό το άγνωστο. Δεν θέλω να πιστεύω ότι τα ίδια παιδιά που γνώρισα, γέλασα και συναναστράφηκα θα μπορούσαν να είναι οι τραγικοί αριθμοί σε ένα από τα πολλά ναυάγια που γίνονται καθημερινά στη Μεσόγειο. Παράλληλα, δεν θα ήθελα κάποιο από αυτά τα παιδιά να κατηγορείται για εγκληματικότητα και γυναικοκτονίες, με μόνη δικαιολογία την καταγωγή τους. Ναι, γνώρισα παιδιά με παραβατική συμπεριφορά, αλλά και πόσα ακόμα που ξύπναγαν αχάραγα για να πάνε οικοδομή ή να πάρουν το ποδήλατο τους και να μοιράζουν χαρτικά. Μην τσουβαλιάζετε ανθρώπους. Και να θυμάστε, να είστε πάνω από όλα άνθρωποι.
Υ.Γ. Η αγαπημένη μου ανάμνηση ήταν, όταν συνόδευα ένα από τα παιδιά στο Παίδων, το οποίο μοιραζόταν τον θάλαμο με έναν κρατούμενο, νεαρής ηλικίας, και δύο αστυνομικούς που τον φύλαγαν. Εκεί, πέρασα όλη τη νύχτα, ακούγοντας τα παιδιά να σιγοτραγουδούν το Fuck Da Police στα φαρσί.
* Τα ονόματα που αναφέρονται έχουν αλλαχτεί για λόγους προστασίας της προσωπικότητας τους.
