Στο συλλογικό ασυνείδητο της Ιταλίας, η βόμβα στην πλατεία Φοντάνα (Piazza Fontana) στις 12 Δεκεμβρίου 1969 και τα δραματικά επεισόδια που τη συνόδευσαν στην κατοπινή της εξέλιξη, αλλά κυρίως οι συνέπειες που προκάλεσε η «κρατική σφαγή» -όπως αποδείχθηκε- αποτελεί ένα σημείο καμπής στη μεταπολεμική Ιστορία της Α΄ Δημοκρατίας. Συνιστά εκείνο το terminus, που τέμνει στα δύο δύο εποχές, ante και post quem και η δριμύτητα του καθορισμού του διέρρηξε το πέπλο της «αθωότητας» και αποκάλυψε όλους εκείνους τους μηχανισμούς, που κατέστρωσαν και προετοίμασαν πρώτα και εκτέλεσαν και κλιμάκωσαν κατόπιν τη «Στρατηγική της Έντασης», που αιματοκύλισε τη χώρα στην κατοπινή δεκαετία των Μολυβένιων Χρόνων. 

Η 12η Δεκεμβρίου 1969 είναι μια θεμελιώδης ημερομηνία όχι μόνο γιατί περιέχει όλη εκείνη τη μακρά σειρά από στοιχεία, που αποκαλύπτουν την απόλυτη σύνδεση και συνενοχή των παράλληλων μηχανισμών του κράτους, των μυστικών υπηρεσιών, του ατλαντικού παράγοντα και της ακροδεξιάς τρομοκρατίας, αλλά γιατί καθορίζει και τη μετέπειτα παράνοια απέναντι στις κυβερνήσεις και τους κρατικού θεσμούς, που για χρόνια χαρακτήρισε την «αμυντική» αρχικά και «επιθετική» στη συνέχεια στάση της αντιεξουσιαστικής αριστεράς και της τρομοκρατίας.

Το καθ’ αυτό επεισόδιο είναι πλέον γνωστό. 12 Δεκεμβρίου 1969. Τέσσερις βόμβες εξερράγησαν: μία (κι αυτή που υπήρξε θανατηφόρα και πολυαίμακτη) στο Μιλάνο, στην Banca Nazionale dell’Agricoltura και τρεις στη Ρώμη, μεταξύ της Piazza Venezia και του Altare della Patria (μια πέμπτη που βρέθηκε στην Banca di Commercio στην Piazza della Scala δεν εξερράγη και εξουδετερώθηκε). Οι βόμβες εκείνης της ημέρας έγραψαν τον επίλογο σε μία σειρά από παρόμοιες επιθέσεις το προηγούμενο διάστημα, ιδίως μέσα στον Απρίλιο στο Μιλάνο, ή τον Αύγουστο σε μία σειρά από σιδηροδρομικούς συρμούς,  που όπως αποδείχθηκε ήσαν η πρόβα τζενεράλε του αιματηρού γεγονότος στις 12 Δεκεμβρίου 1969. Τότε που από τις 16.30 έως τις 17.30 το απόγευμα, μέσα σε μία ώρα, βρήκαν τον θάνατο 17 άνθρωποι και τραυματίστηκαν 106 (88 μόνο στο Μιλάνο).

Οι στοχευμένες έρευνες της αστυνομίας, με επικεφαλής τον επιθεωρητή Λουΐτζι Καλαμπρέζι και τον αστυνομικό διευθυντή Μαρτσέλο Γκουΐντα, αμέσως προσανατόλισαν την προσοχή στους αναρχικούς κύκλους. Ιδίως στον επικεφαλής του εκεί δικτύου, σιδηροδρομικό εργάτη Τζουζέπε (Πίνο) Πινέλι και άλλα μέλη της ομάδας του. Στις 16 Δεκεμβρίου, λίγο μετά τα μεσάνυχτα, μετά τρεις ημέρες ανάκρισης (και μολονότι το μέγιστο όριο κράτησης χωρίς να απαγγελθούν κατηγορίες ήταν 48 ώρες), ο Πινέλι «έπεσε» από το παράθυρο του τέταρτου ορόφου στα κεντρικά της αστυνομίας του Μιλάνου. Λίγο αργότερα συλλαμβάνονταν ως συνένοχος και δράστης της σφαγής στην πλατεία Φοντάνα και ο αναρχικός Πιέτρο Βαλπρέντα. Ο θάνατος του αναρχικού Πινέλι, που πέρασε στον Τύπο αμέσως ως αυτοκτονία και κατά συνέπεια ως ομολογία του, πυροδότησε μια σειρά από δραματικές συνέπειες που επιδείνωσαν το κλίμα ανασφάλειας και παράνοιας στον πληθυσμό. Ιδίως η μεθόδευση που από την αρχή των επιθέσεων επιχείρησε η αστυνομία, η εκτεταμένη εκστρατεία παραπληροφόρησης από τον συνεργαζόμενο με το κράτος και τα οικονομικά συμφέροντα Τύπο, δημιούργησαν μία νεφελώδη κατάσταση πανικού. Μάλιστα λίγο μετά τη «νικηφόρα» κατάληξη του απεργιακού κινήματος και των διαδηλώσεων του «Θερμού Φθινοπώρου» του 1969, που οδήγησε την εργοδοσία σε υποχωρήσεις, παραχωρώντας εργασιακά δικαιώματα και  νέες συμβάσεις.

Η εικόνα ενός κράτους «υπό πολιορκία» και το κύμα καταστολής, ωστόσο, δεν έπεισαν μεγάλο μέρος της κοινωνίας και κυρίως ώθησαν το τμήμα εκείνο του πολιτικού κινήματος της Αυτονομίας που βρέθηκε στο στόχαστρο να οργανώσει τις έρευνες που ουσιαστικά ξεσκέπασαν, όχι μόνον τους δράστες, τον νεοφασιστικό βραχίονα των μυστικών υπηρεσιών, αλλά κυρίους τα σκοτεινά κέντρα που εξύφαναν τα σχέδια αποσταθεροποίησης και τους  ηθικούς αυτουργούς της σφαγής. Το ξεσκέπασμα της μηχανορραφίας για τη δημιουργία του κλίματος της Στρατηγικής της Έντασης, πυροδότησε όμως ταυτόχρονα την αντίδραση από τον κόσμο της Αυτονομίας, που βαθμιαία -και με κεντρικό άξονα τις Ερυθρές Ταξιαρχίες- πέρασε από τον συνδικαλιστικό αγώνα στα εργοστάσια στην ένοπλη πάλη ενάντια στην ακροδεξιά τρομοκρατία, την αστυνομική καταστολή και την διαρκή αποσταθεροποιητική τακτική του κράτους και των μυστικών υπηρεσιών (υπό τη μπαγκέτα της CIA και των Μασόνων της Ρ2 του Λίτσιο Τζέλι).

Παράλληλα με τις αναζητήσεις κινημάτων και ανεξάρτητων νομικών και αδιάφθορων δικαστικών, την έρευνα της αστυνομίας του Μιλάνου και η αστυνομία του Τρεβίζο ξεκινά μία έρευνα, τούτη τη φορά για τις σοβαρές ενδείξεις που εμπλέκουν τις ακροδεξιές οργανώσεις, ιδίως μελών της Ordine Nuovo, που δρουν στην περιοχή της Πάδοβας. Όμως τα αποτελέσματα αυτής της ερευνητικής τροχιάς αργούν: όταν ανακοινώνονται τα πορίσματα το 1972, οδηγούν μεν στην απελευθέρωση του Βαλπρέντα και στη σύλληψη των νεοφασιστών Φράνκο Φρέντα, Τζοβάνι Βεντούρα και Μάρκο Ποτσάν, αλλά η δίκη τους ξεκινά μόλις το 1977 και ολοκληρώνεται το 1979 με την πρωτόδικη καταδίκη των νεοφασιστών.

Εντούτοις, ενδιάμεσα η ιστορία της Ιταλίας έχει αρχίσει να βάφεται εκείνη τη δεκαετία με αίμα.  Στις  17 Μαΐου 1972 ο στοχοποιημένος για τον θάνατο του Πινέλι επιθεωρητής Καλαμπρέζι εκτελείται έξω από το σπίτι του από άγνωστους δράστες. Το 1979 όταν ολοκληρώνεται η δίκη οι Ερυθρές Ταξιαρχίες  απαγάγουν και εκτελούν τον Άλντο Μόρο. Ο κύκλος του αίματος που εγκαινίασε η εναρκτήρια επίθεση της Πιάτσα Φοντάνα είχε ολοκληρώσει την πορεία του κι ο στόχος που είχαν θέσει τα κρατικά και παρακρατικά κέντρα που τον σχεδίασαν είχε πια επιτευχθεί.

Γιατί η βόμβα στην πλατεία Φοντάνα δεν ήταν μία μεμονωμένη πράξη των νεοφασιστών. Ήταν μία από τις τακτικές κινήσεις που περιέχονταν σε σχέδια που εξυφάνθηκαν αμέσως μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, με γνώμονα τη διαίρεση του Κόσμου σε δύο στρατόπεδα και της αποτροπής να διολισθήσει η Ιταλία -χώρα με σημαντικό κομμουνιστικό και σοσιαλιστικό κίνημα- στην επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης.

Τα εν λόγω σχέδια δεν ήταν μόνον οργανωμένα από «επίσημους» φορείς του κράτους και των μυστικών υπηρεσιών της Ιταλίας και των ΗΠΑ (βλέπε  ενδεικτικά στο εξαίρετο βιβλίο του Mirco Dondi, L’ eco del Boato, Storia della strategia della tensione 1965-74, Economica Laterza, 2015). Στο περιθώριο τακτικών σχεδίων της κυβέρνησης, των υπηρεσιών της και της CIA για την πιθανή ανατροπή μίας «ανεπιθύμητης» κυβέρνησης στα σχέδια του ΝΑΤΟ -επιχείρηση Gladio- ή εκείνων για τον «ανορθόδοξο» πόλεμο -Σχέδιο Solo- ή ακόμη -σχέδιο Chaos- για τη διείσδυση πρακτόρων σε νεοφασιστικές και αριστερές οργανώσεις για τη χειραγώγησή τους, υπήρχαν και οι μεμονωμένες επιχειρήσεις. Όπως η σύνοδος του Ινστιτούτου Pollio, που έφερε τη σύμπραξη ενόπλων δυνάμεων και ακροδεξιών ομάδων, η οργάνωση των παρακρατικών ομάδων, όπως οι Πυρήνες  για την Άμυνα του Κράτους και οι «παράλληλες υπηρεσίες τους»,  τα εκκολαπτόμενα πραξικοπήματα -όπως το αποτυχημένο του στρατηγού Μποργκέζε.

Και κυρίως βέβαια ο Τύπος: όλες συλλήβδην οι μεγάλες εφημερίδες (La Stampa, Corriere della Sera, Il Messaggero, il Tempo, il Giornale d’ Italia κλπ), που ανήκαν σε επιχειρηματικούς ομίλους, οι κομματικές εφημερίδες ή τα όργανα που πρόσκεινταν στους καθολικούς κύκλους ή και τους νεοφασίστες, αλλά και όργανα (παρα)πληροφόρησης «στημένα» αποκλειστικά από τις μυστικές υπηρεσίες, σκοτεινούς κύκλους και την Ρ2 -όπως η διαβόητη Agenzia «D»- για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, την ψυχολογική κατεύθυνσή της και την προαγωγή μίας επικρατούσας άποψης και της διαρκούς στόχευσης του «αντιπάλου».

Η υπόθεση της βόμβας στην πλατεία Φοντάνα ήταν το επιστέγασμα όλων τούτων των μεθοδεύσεων και των σχεδίων που από το 1949 και ιδίως μέσα στην δεκαετία του ‘60 και πριν την άνοδο του φοιτητικού κινήματος (1967-68) και των απεργιακών κινητοποιήσεων του 1969, εξυφάνθηκαν από κρατικούς και παρακρατικούς φορείς, ώστε να παραμείνει στην «ορθή πλευρά της ιστορίας» η Ιταλία.

Στις 14 Νοεμβρίου 1974 ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι δημοσίευσε το «Μυθιστόρημα των σφαγών». Είναι το χάος  που βρισκόταν η χώρα ενώσω εκτυλίσσεται: ο Παζολίνι καταφέρνει να καταγράψει τα δεινά ενός κράτους υπό κατάρρευση, στο οποίο οι θεσμοί και η ίδια η δικαιοσύνη δεν μπόρεσαν ή δεν ήθελαν να εξασφαλίσουν σαφήνεια και δικαιοσύνη. Ο γνωστός προφητικός και διαισθητικός τόνος του Παζολίνι, όπως συμπυκνώνεται στη διάσημη φράση του: «το ξέρω, αλλά δεν έχω τις αποδείξεις», αναλαμβάνοντας τον ρόλο του διανοουμένου, «που αποκαθιστά τη λογική εκεί που φαίνεται να βασιλεύει η αυθαιρεσία, η τρέλα και το μυστήριο» (σ.363). Ωστόσο, σε αυτά που γράφει ο Παζολίνι μπορούμε να εντοπίσουμε τα συμπτώματα ενός διαδεδομένου συναισθήματος  για την αύρα εκείνη συνωμοσίας που επικάθεται στην κοινωνία πριν από την επαρκή διερεύνηση των γεγονότων. Όταν κάποιοι φυγόπονοι αμελούν να διερευνήσουν την αλήθεια είναι φυσικό πως η συνωμοσία κυριαρχεί στην  πραγματικότητα, η οποία είναι όλο και πιο δύσκολο να αποκαλυφθεί. Η τέχνη εκείνη την εποχή προσπάθησε να το κάνει με τους δικούς της τρόπους: Ας δούμε τον εμβληματικό πίνακα  Enrico Baj «Η κηδεία του αναρχικού Πινέλι», το αξεπέραστο θεατρικό «Ο Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού» από τον Ντάριο Φο, τη  μικρού μήκους ταινία του Έλιο Πέτρι με τον Τζαν Μαρία Βολοντέ και το ερευνητικό  ντοκιμαντέρ της Lotta Continua για τη 12η Δεκεμβρίου. Αλλά και την ταινία του Μοντάλντο «Σάκκο και Βαντσέτι» επίσης μπορούμε να τη δούμε υπό το κάτοπτρο των γεγονότων εκείνης της εποχής, ακριβώς στο κλίμα της παραπληροφόρησης, της προπαγάνδας και της συκοφάντησης του αναρχικού κύκλου, όπως έγινε με τους Πινέλι και Βαντσέτι στην περίπτωση της πιάτσα Φοντάνα.

Η πιάτσα Φοντάνα σχεδόν 55 χρόνια μετά δεν έχει εξάλλου δικαιωθεί ακόμη. Παρά τις πρώτες καταδίκες, οι φυσικοί αυτουργοί απηλλάγησαν ο ένας μετά τον άλλον ή διαφεύγουν ακόμη. Κανένας από τους ηθικούς αυτουργούς και τους αρχιτέκτονες όλων ετούτων των σκαιών σχεδίων δεν έχει οδηγηθεί υπόλογος στη δικαιοσύνη. Στα χείλη όλων μένει πάντα ένα αναπάντητο ερώτημα για το πώς θα ήταν η ιστορία και ποιες θα ήταν οι εξελίξεις εάν δεν είχε υπάρξει η βόμβα στην πλατεία Φοντάνα. Η κληρονομιά που άφησε, η εξέλιξη των γεγονότων που δημιούργησε θα ήταν άραγε η ίδια; Ο αιματηρός κύκλος, που οδήγησε σχεδόν στην καταστροφή μία ολάκερη γενιά, που μετά την απαγωγή κι εκτέλεση του Μόρο κυνηγήθηκε και αργότερα αποστρατεύθηκε λόγω της καταστολής και του αποπροσανατολισμού και της βαθμιαίας απώλειας της ταξικής και πολιτικής συνείδησης στις κατοπινές γενιές που γονάτισαν στις Σειρήνες του ευδαιμονισμού της εποχής Κράξι και του Μπερλουσκονισμού, θα είχε υπάρξει;