Θυμάμαι καιρούς που στα ναυάγια τα παιδιά είχαν προτεραιότητα στις σωστικές λέμβους. Και μολονότι γλυκερές επικλήσεις των «αναγκών του παιδιού» έχουν επίσης χρησιμεύσει για δικαιολογήσουν ποικίλες τερατωδίες κατά καιρούς, η ευκολία με την οποία στις μέρες μας χαντακώνουμε παντοιοτρόπως μια ολόκληρη νέα γενιά, όσο ποτέ άλλοτε μετά την Κατοχή, λέει πολλά για τις προτεραιότητες της κοινωνίας μας.
Αλλά εδώ συμβαίνει χώρες σαν την Ολλανδία να θεσμοθετούν την παιδοκτονία (δικαίωμα ευθανασίας των ανηλίκων, την αποκαλούν), χωρίς να εξεγείρονται οι κατά τα λοιπά ενοχλητικοί θιασώτες της υποτιθέμενης «διάσωσης κάθε μίας ζωής». Η διάλυση του δημόσιου σχολείου, η απουσία προοπτικών για τον ενήλικο βίο, η συναισθηματική αποστέρηση και η ουσιαστική ποινικοποίηση κάθε προσπάθειας των ανηλίκων να υπάρξουν στον δημόσιο χώρο αποτελούν συγκριτικώς παρωνυχίδες.
Ο παμμέγιστος Swift είχε την ευφυΐα να οδηγήσει τις λογικές των ειδικών του καιρού του (ιδίως των πρώιμων στατιστικολόγων) στα όριά τους, προτείνοντας με τη Modest Proposal έναν τρόπο, ώστε τα παιδιά των Ιρλανδών να πάψουν να αποτελούν βάρος για τις οικογένειές τους και να καταστούν χρήσιμα στην κοινωνία: να παστώνονται και να καταναλώνονται ως θρεπτική τροφή. Επείγει η εμφάνιση ενός νέου Swift.
Στον καιρό του Ηρώδη, βέβαια, τα πράγματα ήταν πολύ πιο απλά. Ωστόσο, η Σφαγή των Νηπίων αποτελεί εκείνο ειδικά το σημείο του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου του οποίου η ιστορικότητα αμφισβητείται ανοιχτά από τους περισσότερους αναλυτές. Διόλου τυχαία, ο Ιώσηπος δεν λέει κουβέντα – και όχι από διάθεση ασφαλώς να προφυλάξει τη μνήμη του Ηρώδη.
Από την άλλη, ο Ηρώδης είχε όντως φονεύσει τρεις από τους γιους του, οπότε και ο ευαγγελιστής κινήθηκε κατ’ αναλογίαν, χωρίς να μπορεί να κατηγορηθεί για καλπάζουσα φαντασία.
Τα δημογραφικά δεδομένα της Βηθλεέμ της εποχής λένε πάντως ότι, ακόμη και αν συντελέσθηκε, η Σφαγή των Νηπίων δεν θα είχε παρά καμιά δωδεκαριά θύματα. Και όμως: κατά την Ορθόδοξη Εκκλησία οι πρώτοι αυτοί μάρτυρες του Χριστιανισμού ανέρχονται σε 14.000, κατά την Συριακή Εκκλησία σε 64.000 και κατά την Κοπτική σε 144.000 νήπια. Η Ανατολή ποτέ δεν ήταν μίζερη με τα νούμερα.
Στη Δύση τιμάται η μνήμη των Αγίων Αθώων. Και ένας μακάβριος συνειρμός με οδηγεί στο Cimetière des Saints-Innocents, που από τον 12ο μέχρι των 18ο αιώνα δεχόταν τους νεκρούς 22 ενοριών του Παρισιού και βρισκόταν στην καρδιά της πόλης, στις Halles. Όταν το κοιμητήριο είχε πια κυριολεκτικά ξεχειλίσει από πτώματα, η λειτουργία του τερματίσθηκε και τα λείψανα περίπου δύο εκατομμυρίων ανθρώπων πετάχτηκαν στα ορυχεία πλάι στο Μονπαρνάς, εκεί που σήμερα μπορεί κανείς να επισκεφθεί τις παρισινές Κατακόμβες. Η πόλη είχε θαρρείς προετοιμαστεί συμβολικά, για να υποδεχθεί τη μεγάλη επανάσταση που θα την συγκλόνιζε τρία χρόνια μετά.
Η εικονογραφία της Σφαγής των Νηπίων επέτρεψε σε μια σειρά καλλιτεχνών των Νεώτερων Χρόνων να αποτυπώσουν μια ξέφρενη κινητικότητα, αντάξια αρχαίων τιτανομαχιών, και να διοχετεύσουν οπωσδήποτε κάτι από τη φρίκη των μεγάλων πολέμων των καιρών τους: της Ολλανδικής Εξέγερσης οι Μπρύγκελ, του Τριακονταετούς Πολέμου ο Πουσέν και πάει λέγοντας.
Το δίχως άλλο, η Σφαγή των Νηπίων δεν μπορεί να ερμηνευθεί δίχως αναφορά στην Προσκύνηση των Μάγων. Όχι μόνο διότι οι Μάγοι ήταν αυτοί που έβαλαν ψύλλους στα αυτιά του αιμοσταγούς Ηρώδη, αλλά γιατί ο ευαγγελιστής είχε κατά νου έναν βαθύτερο συμβολισμό. Ο νεογέννητος Ιησούς απειλήθηκε με πρόωρο θάνατο από τους ομογενείς του, αλλά αναγνωρίσθηκε από τα Έθνη, όπως αρμόζει σε οικουμενικό Σωτήρα. Ακόμη και ένας ταπεινός Εβραίος σαν τον Ματθαίο ήξερε καλά ότι χωρίς αναγνώριση από τον κορυφαίο ιρανικό πολιτισμό δεν υπήρχε μέλλον.
Η ίδια η λέξη «μάγος» προέρχεται από το αβεστικό magâunô, που προσδιορίζει την ιερατική κάστα στην οποία γεννήθηκε και ο Ζωροάστρης. Όμως για τους Μάγους της Προσκυνήσεως, δεν γνωρίζουμε παρά ότι προέρχονταν “εξ Ανατολών”: ούτε το όνομα, ούτε τον αριθμό τους, ούτε τον τόπο καταγωγής τους, ούτε τον χρόνο κατά τον οποία συνάντησαν την Αγία Οικογένεια. Ό,τι λέγεται για αυτούς προέρχεται από εξωβιβλικές πηγές. Και αν εμείς τους αποκαλούμε Κάσπαρ, Βαλτάσαρ και Μελχιώρ, η Συριακή Εκκλησία τους ξέρει ως Λαρβαντάντ, Γκουσνασάφ και Ορμίσδα, οι Αιθίοπες ως Χορ, Καρσουντάν και Μπασανατέρ και οι Αρμένιοι ως Καγφά, Βαδαδαχαρίδα και Βαδαδίλμα.
(Από πολύ σίγουρη πηγή, που θα ήθελα να προφυλάξω διατηρώντας την ανώνυμη, πληροφορήθηκα κάτι το συγκλονιστικό. Η κάστα των Μάγων στην ζωροαστρική Περσία φέρεται ότι προωθούσε την αιμομιξία – θεωρώντας μάλιστα ότι ειδικά η ένωση μητέρας και γιου εξασφαλίζει την αθανασία της ψυχής. Η παρουσία αυτών των παλιανθρώπων στη φάτνη, πλάι στην Θεομήτορα και το Βρέφος, επανασημασιοδοτεί, νομίζω, δραστικά ό,τι γνωρίζουμε και δεν γνωρίζουμε περί της Θείας Γεννήσεως).
Η Αγία Οικογένεια, ως γνωστόν, προειδοποιήθηκε εγκαίρως για την Σφαγή των Νηπίων. Και οι Κόπτες έχουν προφανώς κάθε λόγο να μνημονεύουν διαρκώς με υπερηφάνεια την Φυγή εις Αίγυπτον. Για αυτούς δεν αποτελεί απλώς ένα εικονογραφικό θέμα, όπως λ.χ. αξιοποιήθηκε στη Δύση από τον Τζιότο και τον Φρα’ Αντζέλικο, μέχρι τον Ντύρερ και τον Ρούμπενς: είναι ούτε λίγο ούτε πολύ 25 τον αριθμό οι τοποθεσίες της Χώρας του Νείλου που συνδέονται με την θεϊκή προσφυγιά και έχουν προταθεί από τις αιγυπτιακές αρχές στην UNESCO ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς.
Μία από αυτές είναι και η εντυπωσιακή ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στο παλαιό Κάιρο, την αιγυπτική Βαβυλώνα της αρχαιότητας, που αποτελεί και την τελευταία κατοικία των Ελληνορθοδόξων Πατριαρχών Αλεξανδρείας. (Ο πλήρης τίτλος είναι “Πάπας και Πατριάρχης της μεγάλης πόλεως Αλεξανδρείας, Λιβύης, Πενταπόλεως, Αιθιοπίας, πάσης γης Αιγύπτου και πάσης Αφρικής, Πατήρ Πατέρων, Ποιμήν Ποιμένων, Αρχιερεύς Αρχιερέων, τρίτος και δέκατος των Αποστόλων και Κριτής της Οικουμένης”).
Αποδιώχνω τη δυσάρεστη σκέψη του τι είναι η σημερινή Αίγυπτος του στρατάρχη Σίσι και τι καταλαβαίνει αυτομάτως ο σύγχρονος Έλλην μόλις ακούσει να γίνεται λόγος για Αγία Οικογένεια, προκειμένου να στραφώ στους τόσο ενδιαφέροντες συμβολισμούς αυτού του βιβλικού επεισοδίου.
Από τα κανονικά ευαγγέλια την Φυγή εις Αίγυπτον την αναφέρει μόνο το Κατά Ματθαίον. Και επειδή πρόκειται για το ευαγγέλιο που κατεξοχήν προσπαθεί να προσαρμόσει την διδασκαλία του Ιησού στις παραστάσεις των Εβραίων συγχρόνων του, αντιλαμβάνεται κανείς ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με την αντιστροφή και την δικαίωση της παλαιοδιαθηκικής Εξόδου από την Αίγυπτο.
Τα πολυάριθμα περιστατικά από την τριετή (κατά τους Μουσουλμάνους: δωδεκαετή) παραμονή της Αγίας Οικογένειας στην αφρικανική ήπειρο, τα οποία συναντάμε στην γραμματεία και την εικονογραφία, προέρχονται κυρίως από απόκρυφα ευαγγέλια. Έπρεπε να έρθει η εν Τριδέντω Σύνοδος της Αντιμεταρρύθμισης για να βάλει χαλινάρι στην χρήση τέτοιων πηγών.
Στον Μεγάλο Συναξαριστή του ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης προχωρά στον εξής ισχυρισμό: «Ανίσως δεν έφευγεν ο Kύριος, αλλά ήθελε πιασθή από τον Hρώδην, ει μεν και εφονεύετο από εκείνον, βέβαια ήθελεν εμποδισθή η σωτηρία των ανθρώπων. Eι δε και δεν εφονεύετο διά να τελειώση την οικονομίαν, βέβαια ήθελε φανή εις τους πολλούς, ότι δεν εφόρεσε την ανθρωπίνην φύσιν πραγματικώς και κατά αλήθειαν, αλλά μόνον κατά δόκησιν και φαντασίαν. Eπειδή αν εφόρει σάρκα αληθή, βέβαια ήθελε κοπή από το σπαθί. Aνίσως λοιπόν οι άθλιοι αιρετικοί ετόλμησαν να ειπούν τούτο, ότι δηλαδή κατά φαντασίαν ο Kύριος εγεννήθη, ως ο θεομάχος Mάνης, και οι τούτου οπαδοί Mανιχαίοι· και μόλον οπού δεν έλαβον εις τούτο, καμμίαν αιτίαν και αφορμήν· πόσω μάλλον ήθελαν ειπούν τούτο, και εάν εύρισκον αιτίαν;».
Με άλλα λόγια, μόνο επειδή μοιράστηκε την τύχη της προσφυγιάς, μπορούσε ο Ιησούς να φανεί Θεάνθρωπος και Σωτήρας. Βρίσκω εξαιρετικά επίκαιρη αυτή τη σκέψη.
