Αν το 2020 έμοιαζε με εφιάλτη για τον πολιτισμό, το 2021 ήταν μια χρονιά που ο χώρος βυθίστηκε σε ένα σύνδρομο long, πολύ… long Covid.
Το πρώτο μισό της χρονιάς θέατρα, μουσικές σκηνές, κινηματογράφοι, μουσεία, αίθουσες τέχνης, εκθεσιακοί και πολιτιστικοί χώροι παρέμειναν ουσιαστικά κλειστά και χιλιάδες μισθωτοί και αυτοαπασχολούμενοι καλλιτέχνες και άλλοι εργαζόμενοι στον χώρο δοκιμάστηκαν σκληρά από την παρατεταμένη ανεργία, αλλά και από την έλλειψη επαφής με την τέχνη τους και το κοινό. Ένα κοινό που έμεινε με μόνο καταφύγιο τις οθόνες των υπολογιστών, με ό,τι αυτό σημαίνει για την ουσία της τέχνης και της ανθρώπινης επαφής μέσα από αυτήν.
Ακολούθησε ένα περίεργο καλοκαίρι με εκδηλώσεις να επιτρέπονται μόνο σε ανοιχτούς χώρους και με περιορισμένο αριθμό θεατών, ένα δύσκολο φθινόπωρο με τους πολιτιστικούς χώρους να διακρίνονται σε covid free και μη, και τέλος ένας βαρύς χειμώνας με μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων να έχει αποκλειστεί πλήρως από το αγαθό του πολιτισμού.
Στα πλαίσια της «επετείου», στις 18 Μαρτίου, ενός χρόνου κλειστού Πολιτισμού, ενός χρόνου κλειστών θεάτρων, το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών δημιούργησε ένα βίντεο-κολάζ από δεκάδες θέατρα εστιάζοντας σε λεπτομέρειες όπως κλειστές πόρτες, κατεβασμένα ρολά, σκονισμένες προθήκες και άλλα σημεία εγκατάλειψης.
Ένας πολιτισμός με υποκείμενα νοσήματα
Η πανδημία βρήκε το ανοσοποιητικό σύστημα του πολιτισμού από εξαντλημένο έως ανύπαρκτο. Όλη η παθογένεια δεκαετιών ήρθε δραματικά στην επιφάνεια.
Η ανεργία, το άγχος για το αύριο, οι απλήρωτες πρόβες, οι μισθοί πείνας, η εκμετάλλευση, καταστάσεις που αποτελούσαν κοινό μυστικό και βασάνιζαν τους εργαζόμενους στον χώρο εδώ και δεκαετίες, επιτάθηκαν με την πανδημία κάνοντας την κατάσταση ασφυκτική.
Η επισφάλεια, το ανύπαρκτο πλαίσιο προστασίας των εργασιακών δικαιωμάτων, όλα τα «υποκείμενα νοσήματα» του χώρου βάθυναν ακόμα περισσότερο.
Εργαζόμενοι που και πριν την πανδημία αντιμετώπιζαν δυσκολίες και χρειάζονταν ένα δεύτερο εισόδημα για να εξασφαλίσουν μια αξιοπρεπή διαβίωση, βρέθηκαν σε ακόμα χειρότερη θέση την χρονιά που πέρασε, με πολλούς να αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον χώρο αναζητώντας τα προς το ζην σε άλλη επαγγέλματα.
Ένα κίνημα που έκανε τα πρώτα του βήματα
Κάτω από την ένταση των προβλημάτων επιβίωσής τους οι εργαζόμενοι που αποτελούν την ψυχή του πολιτισμού, ηθοποιοί, μουσικοί, τεχνικοί κ.ά, -και κυρίως οι νεότεροι στην ηλικία- μαζικά συσπειρώθηκαν ή γράφτηκαν για πρώτη φορά στα σωματεία τους, αναγνωρίζοντας την ανάγκη της συλλογικής οργάνωσης και της αλληλεγγύης. Νέα παραρτήματα σωματείων ιδρύθηκαν σε πόλεις της επαρχίας και παλιότερα που είχαν αδρανήσει πήραν ξανά ζωή.
Παρά το μουντό πανδημικό περιβάλλον, ένας αναζωογονητικός άνεμος φύσηξε στον χώρο του πολιτισμού, φέρνοντας και κάποια πρώτα μικρά αποτελέσματα όσον αφορά σε κλαδικά αιτήματα του χώρου. Πολύμορφες κινητοποιήσεις, από κλασικές συγκεντρώσεις και απεργίες, μέχρι πολύμορφα δρώμενα, πραγματοποιήθηκαν, παρά τα περιοριστικά μέτρα, από σωματεία, φορείς μεμονωμένους καλλιτέχνες, σπουδαστές καλλιτεχνικών σχολών και αυτοοργανωμένες ομάδες σε όλη τη χώρα.
13 Μαρτίου: Ένα από τα πολλά συλλαλητήρια των ανθρώπων του πολιτισμού, στο κέντρο της Αθήνας με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου λοκντάουν στην τέχνη, στα πλαίσια του διήμερου #artattack που πραγματοποίησαν φορείς και σωματεία όλων των κλάδων του Πολιτισμού.
Μια όμορφη στιγμή για τον Πολιτισμό, ζήσαμε στις 2 Απριλίου όταν δεκάδες καλλιτέχνες ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της «Αφανούς Συμμετοχικής Εταιρίας» και ένωσαν τις δυνάμεις τους σε μια δράση ανάληψης του Εθνικού Θεάτρου για τρεις ημέρες. Περισσότεροι από 1.000 άνθρωποι βρέθηκαν αυτό το τριήμερο στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου δίνοντας το παρών, σε μια συγκυρία που ο χώρος βάλλονταν από παντού, λόγω της υπόθεσης Λιγνάδη. Σκοπός τους, το Εθνικό που θέλει να «αλλάξει» και θα αλλάξει από τα κάτω «γιατί το Εθνικό Θέατρο, μας ανήκει. Είναι κρατικό και ανήκει σε όλους, τους καλλιτέχνες, τους εργαζόμενους, τον λαό».
Από τις δυνατές στιγμές του 2021 ήταν η εμφάνιση της «Ανοιχτής Ορχήστρας» που δημιουργήθηκε την Άνοιξη εν μέσω πανδημίας, εγκλεισμού και απαξίωσης του πολιτισμού στο σύνολό του. Αποτελείται από περισσότερους από 150 ανθρώπους που τους ενώνει η μουσική και η κοινωνική ανησυχία και έκανε την πρώτη της εμφάνιση στα Προπύλαια, ερμηνεύοντας το El Pueblo Unido jamas sera Vencido («Λαός ενωμένος ποτέ νικημένος») σε ένδειξη αλληλεγγύης στην κατάληψη από καλλιτέχνες του Odeon, στο Παρίσι
25 Απριλίου: Ένα τραγούδι ορόσημο που έχει συνοδέψει όλους τους κοινωνικούς αγώνες της Χιλής από την εποχή του Σαλβαδόρ Αλιέντε μέχρι σήμερα, και αποτελεί έναν διεθνή ύμνο της αντίστασης της εργατικής τάξης κατά της αδικίας που πηγάζει από την εξουσία.
Mια ακόμα όμορφη στιγμή η παρέμβαση ενόψει του εορτασμού της Εργατικής Πρωτομαγιάς από την συλλογικότητα «Τραγούδι Μήνυμα Αντίστασης». Το τραγούδι που επέλεξαν, αφιερωμένο με την ευχή για συνέχιση και ενίσχυση των αγώνων όλων των εργαζομένων, είναι το «Μάη μ’ Μάη μ’» του Πάνου Τζαβέλλα, στέλνοντας το δικό τους μήνυμα για την διασφάλιση των απειλούμενων, κατοχυρωμένων με πάλη και αυτοθυσία, εργασιακών δικαιωμάτων.
Στις 19 Μαΐου μελανή στιγμή, η εκκένωση του ελεύθερου αυτοδιαχειριζόμενου θεάτρου «Εμπρός» από αστυνομικές δυνάμεις και το χτίσιμο της εισόδου του. Οι πόρτες της ελεύθερης τέχνης όμως δεν έμειναν για πολύ σφραγισμένες καθώς λίγες μέρες μετά, υπό τον ήχο της μουσικής, πολίτες έσπασαν τους τσιμεντόλιθους που έκλειναν τις εισόδους και πολλά από τα εκατοντάδες άτομα που βρίσκονταν συγκεντρωμένα έξω από τον χώρο, μπήκαν ξανά στο ιστορικό κτίριο.
Σημαντική ήταν και η παρέμβαση ανθρώπων και συλλογικοτήτων από τον χώρο του πολιτισμού, σε άλλα κοινωνικά ζητήματα και κινητοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν όλη τη χρονιά. Θα ξεχωρίσουμε, αδικώντας άλλες δράσεις, την παρέμβαση της καλλιτεχνών – μελών της πρωτοβουλίας «ΟΧΙ Αστυνομία στα Πανεπιστήμια» ενάντια στην αστυνόμευση των πανεπιστημίων.
Παραμένει πολιτισμός, ένα πολιτισμός με διακρίσεις;
Μετά το καλοκαίρι, σειρά πήραν και στον πολιτισμό οι διαχωρισμοί, οι κατηγοριοποιήσεις και ο βολικός εχθρός «ανεμβολίαστοι».
Στους ήδη οικονομικά εξαντλημένους χώρους και επαγγελματίες του πολιτισμού τα κυβερνητικά μέτρα ήρθαν να προσθέσουν το δίλημμα «εμβολιασμένοι vs ανεμβολίαστοι», διακρίνοντας τους χώρους σε αμιγείς με 85% πληρότητα και μεικτούς με 50% πληρότητα χώρους.
Έτσι ήταν οι ίδιοι οι επαγγελματίες του χώρου που κλήθηκαν να αποφασίσουν ποιος διαχωρισμός τους συμφέρει περισσότερο, για να μην πεινάσουν ακόμα περισσότεροι οι ίδιοι και οι εργαζόμενοί τους.
Και στα τέλη Νοέμβρη, ήρθε ο πλήρης αποκλεισμός. Η απόφαση για είσοδο στα θέατρα και στους άλλους πολιτιστικούς χώρους μόνο για εμβολιασμένους έδειξε την έξοδο σε μια μεγάλη μερίδα πολιτών.
Κάπως έτσι βρεθήκαμε με τέχνη για λίγους «καθαρούς», τέχνη που αναπαράγει τον εαυτό της μέσα από διακρίσεις, τέχνη που «σκανάρει» τους ανθρώπους μέχρι να τους γίνει συνήθεια, τέχνη που ξεχνά την ουσία της που δεν είναι άλλη από το να στέκεται πέρα από φυλετικές, έμφυλες, ταξικές και όποιου είδους άλλες διακρίσεις και να πολεμάει για να ενώνει, όχι για να διαχωρίζει.
Έργα και ημέρες της υπουργού Πολιτισμού
Μια υπουργός που ξεκίνησε τη χρονιά δηλώνοντας «εξαπατημένη» από τις υποκριτικές ικανότητες Δημήτρη Λιγνάδη, που η ίδια είχε χρήσει με ανάθεση καλλιτεχνικό διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου, και έναν χρόνο πριν εξήρε το ήθος του μέσα στη Βουλή, αλλά… δεν τον γνώριζε προσωπικά όπως δεν τον γνώριζε άλλωστε και ο πρωθυπουργός.
Επόμενη στάση – ανδραγάθημα, ο χώρος της Ακρόπολης που μετά τις τσιμεντένιες διαστρώσεις και την πλημμύρα του 2020 αντιμετώπισε νέες περιπέτειες: Ένα αρχαίο γλυπτό που έπεσε «θύμα» κομπρεσέρ, προβληματικές συμβάσεις, τσιμέντο και ακόμα περισσότερο τσιμέντο με πρόφαση μεταξύ άλλων τις πλημμύρες που τελικά δεν αντιμετωπίστηκαν αφού με την τελευταία κακοκαιρία της χρονιάς ο χώρος πλημμύρισε ξανά, αποδυνάμωση της υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης ώστε να ανοίξει ο δρόμος για την ανάθεση των έργων αναστήλωσης και συντήρησης σε ιδιώτες εργολάβους και ιδρύματα και τα βάσανα του πολύπαθου ιερού βράχου δεν έχουν τελειωμό. Τουλάχιστον τον λάμπρυνε με την παρουσία του (όπως και το Καλλιμάρμαρο) ο οίκος Dior… Τι να πει κανείς;
Γκροτέσκα στιγμή, μεγαλείου και γκλαμουριάς, τα εγκαίνια, παραμονή της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου, της νέας Εθνικής Πινακοθήκης με την κ. Αγγελοπούλου ντυμένη 1821 και τα τραπεζώματα στον Κάρολο της Αγγλίας με όλο το εθιμοτυπικό.
Τον Απρίλιο του Συμβούλιο της Επικρατείας απέρριψε τις προσφυγές Ενώσεων πολιτών για να σταματήσει η κατασκευή του σταθμού Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης ανοίγοντας τον δρόμο για να ξηλωθούν τα αρχαία που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των έργων παρά τις διαμαρτυρίες πλήθους φορέων, πολιτών, καλλιτεχνών και πολιτικών, του Διεθνούς Συμβούλιου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS) αλλά και δεκάδων ακαδημαϊκών, ερευνητών και καθηγητών από διάφορα Πανεπιστήμια του κόσμου που χαρακτηριστικά αναφέρουν ότι ο εκτοπισμός ή η καταστροφή των ευρημάτων «θα ήταν καταστροφή ισοδύναμη με τον βομβαρδισμό του Παρθενώνα από τον Francesco Morosini το 1687»
Πέραν αυτών των μεγάλων ανδραγαθημάτων, τη χρονιά που πέρασε, το υπουργείο Πολιτισμού δεν παρέλειψε να ασχοληθεί και με τον χώρο των μουσείων, αποσπώντας παρά τις αντιδράσεις,τα πέντε μεγαλύτερα αρχαιολογικά μουσεία της χώρας από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και δρομολογώντας τη μετατροπή τους σε Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, αποσπασμένα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, εξέλιξη που θα τα αναγκάσει να λειτουργούν με όρους επιχειρηματικούς, για να εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά τους.
Και το 2021 έκλεισε θριαμβευτικά με την ενεργοποίηση σχεδιασμών ετών για την εμπλοκή ιδιωτών στη διαχείριση του Φιλοπάππου και των λοιπών Δυτικών Λόφων της Ακρόπολης (Πνύκα, Νυμφών), να τραβά την έννοια του πολιτισμού στα άκρα χαρακτηρίζοντας, από το βήμα της Βουλής, πολιτιστικό αγαθό το λάδι από τις ελιές του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Ολυμπίας (που τον περασμένο χρόνο είχε αφήσει να καεί) και να διορίζει… θεολόγο αντί για εθνολόγο στη θέση του προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου του Λαογραφικού & Εθνολογικού Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης.
